Сегодня мы находимся на пороге новой эры, в которой цифровая экономика становится не просто тенденцией, а основополагающим элементом нашего общества. В условиях стремительных технологических изменений и глобальных вызовов перед нами открываются бескрайние горизонты возможностей, и именно научные исследования играют ключевую роль в этом процессе. Они являются тем маяком, который освещает путь к инновациям, помогает нам адаптироваться к новым условиям и формирует стратегическое видение будущего.

     Цифровая экономика — это экономика, основанная на цифровых технологиях, которая включает в себя интернет, мобильные технологии, большие данные, искусственный интеллект и многое другое. Она меняет способ, которым мы ведем бизнес, взаимодействуем с клиентами и принимаем решения. По данным Всемирного экономического форума, который проходил весной 2024 года в Санкт Петербурге, цифровая экономика может составить 25% мирового ВВП к 2025 году.

     Цифровизация охватывает все сферы жизни: от бизнеса и государственного управления до образования и здравоохранения. В этом контексте научные исследования становятся неотъемлемым инструментом для понимания сложных процессов, происходящих в цифровом пространстве. Мы можем не только анализировать текущие тенденции, но и предсказывать их дальнейшее развитие, что позволяет нам принимать обоснованные решения и разрабатывать эффективные стратегии.

      В ходе моего доклада я хотела бы акцентировать внимание на важности поддержки и финансирования научных исследований в области цифровой экономики, а также на необходимости междисциплинарного подхода, который объединяет усилия ученых, предпринимателей и государственных структур. Давайте обсудим, каким образом научные исследования могут способствовать созданию устойчивого и успешного цифрового будущего.

     Научные исследования в области цифровой экономики имеют критическое значение для понимания и развития новых экономических реалий, возникающих в результате цифровизации.

     Рассмотрим подробнее несколько ключевых аспектов, в которых научные исследования играют важную роль:

    Анализ влияния цифровизации на традиционные бизнес-модели:

    Цифровизация коренным образом меняет способы ведения бизнеса. Исследования помогают определить, как традиционные компании могут адаптироваться к новым условиям, используя цифровые технологии для оптимизации процессов, улучшения клиентского сервиса и создания новых источников дохода. Например, переход от оффлайн-торговли к электронной коммерции требует глубокого анализа потребительского поведения и изменений в цепочках поставок.

     Изучение новых форм взаимодействия между потребителями и производителями:

     Цифровые платформы, такие как социальные сети и маркетплейсы, изменяют динамику взаимодействия между потребителями и производителями. Научные исследования в этой области помогают понять, как новые модели, такие как краудфандинг или совместное потребление, влияют на рынок. Это также включает изучение влияния отзывов и рейтингов на принятие решений потребителями.

     Оценка влияния технологий на занятость и рынок труда:

     Внедрение цифровых технологий вызывает изменения в структуре занятости. Научные исследования анализируют, какие профессии исчезают, какие новые появляются и как изменяются требования к квалификации работников. Это позволяет разрабатывать рекомендации по подготовке кадров и адаптации образовательных программ к новым требованиям рынка.

     Примеры актуальных исследований

     Научные исследования также охватывают широкий спектр тем, каждая из которых имеет большое значение для будущего экономики:

     Влияние искусственного интеллекта на производительность труда:

    Исследования показывают, что внедрение ИИ может значительно повысить производительность, автоматизируя рутинные задачи и позволяя работникам сосредоточиться на более сложных и творческих аспектах работы. Однако важно также учитывать риски, связанные с возможным сокращением рабочих мест и необходимостью переобучения кадров.

    Развитие блокчейн-технологий и их применение в финансовом секторе:

    Блокчейн представляет собой революционную технологию, которая может изменить подход к финансовым транзакциям, обеспечивая прозрачность и безопасность. Научные исследования в этой области изучают как текущие применения (например, криптовалюты и смарт-контракты), так и потенциальные будущие применения в различных отраслях, включая логистику и управление цепочками поставок.

     Исследование цифрового неравенства и его социально-экономических последствий:

     Цифровизация может усугублять социальное неравенство, создавая разрыв между теми, кто имеет доступ к цифровым технологиям, и теми, кто его не имеет. Научные исследования в этой области помогают идентифицировать группы населения, подверженные риску, и разрабатывать стратегии для их интеграции в цифровую экономику, что является критически важным для обеспечения устойчивого социально-экономического развития.

     Хотя цифровая экономика обладает множеством преимуществ, она также сталкивается с рядом проблем. Исследования в этой области поднимают определенные трудности, но в то же время создают новые возможности для ученых, предпринимателей и всего общества.

     К вызовам можно отнести:

     Быстрое развитие технологий:

     Цифровая экономика развивается с невероятной скоростью, что делает существующие исследования быстро устаревшими. Ученым необходимо постоянно обновлять свои знания и адаптироваться к новым технологиям, таким как искусственный интеллект, блокчейн и интернет вещей.

     Недостаток данных:

     Для качественного анализа и исследования необходимы большие объемы данных. Однако доступ к этим данным может быть ограничен из-за конфиденциальности, правовых ограничений или отсутствия стандартов в сборе и обработке данных.

    Междисциплинарность:

    Цифровая экономика охватывает множество дисциплин, включая экономику, социологию, информатику и право. Это требует от исследователей обладания знаниями в различных областях, что может быть сложной задачей.

    Этические и правовые вопросы:

    Вопросы, связанные с конфиденциальностью данных, кибербезопасностью и правами пользователей, становятся все более актуальными. Исследователи должны учитывать эти аспекты при разработке новых технологий и моделей.

К возможностям в области цифровой экономики можно отнести:

     Инновации и новые бизнес-модели:

     Научные исследования могут способствовать созданию новых бизнес-моделей, основанных на цифровых технологиях. Например, модели подписки, платформенная экономика и краудфандинг становятся все более популярными благодаря исследованиям.

    Улучшение качества жизни:

    Цифровизация может значительно улучшить качество жизни людей, предлагая новые решения в области здравоохранения, образования и социальной защиты. Исследования в этих областях могут привести к созданию более эффективных и доступных услуг.

     Глобальное сотрудничество:

     Цифровая экономика открывает новые возможности для международного сотрудничества. Ученые могут работать над совместными проектами, обмениваться данными и опытом, что способствует более глубокому пониманию глобальных тенденций.

     Образование и подготовка кадров:

     Научные исследования могут помочь в разработке новых образовательных программ и курсов, направленных на подготовку специалистов в области цифровых технологий. Это, в свою очередь, поможет сократить разрыв между спросом и предложением на рынке труда.

     В заключение, позвольте мне подчеркнуть, что актуальность научных исследований в области цифровой экономики не вызывает сомнений. Они являются основой для формирования наших знаний о быстро меняющемся мире, в котором цифровизация становится ключевым фактором экономического и социального развития. Научные исследования помогают нам не только адаптироваться к вызовам, но и выявлять новые возможности, которые открываются в результате цифровых трансформаций.

     Мы живем в эпоху, когда инновации становятся двигателем прогресса, и именно научные исследования обеспечивают нам инструменты для анализа, понимания и внедрения этих инноваций. Поддержка и развитие научной деятельности в области цифровой экономики должны стать приоритетом для всех заинтересованных сторон: от государственных структур до бизнеса и образовательных учреждений.

      Только совместными усилиями можно преодолеть существующие барьеры и создать условия для устойчивого и инклюзивного роста.

 

     Дар шароити муосири ҷомеаи ҷаҳони зудтағйирёбанда ва пешгӯинашаванда, ки раванди таълим ва тарбия рӯз аз рӯз ба таҳаввулоти амиқ рӯ ба рӯ мегардад, нақши илмҳои инсоншиносӣ хосатан равоншиносӣ, хеле муҳим арзёбӣ мегардад. Ҷомеаи муосир дар марҳалаи такомул ва тағйироти босуръати иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва технологӣ қарор дорад. Таълим ва тарбия, ки ҳамчун заминаи ташаккули шахсият ва пешрафти миллат арзёбӣ мегардад, беш аз пеш ба равишҳои муосир ва илмии равоншиносӣ ниёз дорад. Равоншиносӣ, бахусус равоншиносии таълимӣ ва синнӣ, ба омӯзгорон ва кормандони соҳаи маориф имкон медиҳад, ки хусусиятҳои равонии кӯдаконро дар сатҳҳои мухталифи рушд дарк намуда, барномаи таълимиро мутобиқи ниёз ва қобилияташон ироа намоянд.

     Ба ақидаи равоншиноси маъруф Лев Выготский: «Рушди равонӣ бе муҳити иҷтимоӣ тасаввурнопазир аст, зеро муҳит барои инсон чун манбаи асосии ташаккули зеҳнӣ хизмат мекунад». Дар асоси ин назария, муҳити таълимӣ бояд на танҳо дониш диҳад, балки рушдбахши шахсияти кӯдак бошад. Илми равоншиносӣ ба омӯзиши олами ботинии инсон, равандҳои фикриву эҳсосӣ ва рафтории ӯ машғул буда, заминаи муҳим барои ташаккули шахсият ва пешрафту муваффақияти таълиму тарбия ба шумор меравад.

      Мусаллам аст, ки таълим ва тарбия бе дарк намудани хусусиятҳои равонии хонандагон, бе шинохти эҳтиёҷот, қобилият, мушкилоти эҳсосиву фикрии онҳо ҳеҷ гоҳ самараи хуб ба бор намеорад. Ҳар як толибилм шахсияти беназир аст, ки эҳсосоту мушкилот ва нигаронии хешро аз сар мегузаронад ва нисбати ӯ бояд чӣ дар оила ва чӣ дар мактаб мувофиқи рафтораш муносибат кард. Аз ин лиҳоз истифодаи бошууронаи дастовардҳои илми равоншиносӣ дар оила ва муассисаҳои таълимӣ ба раванди тарбиявию омӯзишӣ, ҷиҳати фароҳам овардани муҳити мусоид ва мутобиқ ба ниёзҳои кӯдакону наврасон кӯмак мерасонад.

     Дар ҳамин замина, мураббиён, омӯзгорон ва мутахассисони соҳаи маориф бояд дорои дониши кофии равоншиносӣ бошанд, то битавонанд бо толибилмон муносибати дуруст барқарор намуда, барои пешрафт ва рушди ҳаматарафаашон шароити мувофиқ муҳайё созанд. Илми мазкур ба омӯзгорон кӯмак мекунад, ки беҳтару хубтар дарк кунад, ки аз сари толибилм чӣ мегузарад, кадом омилҳо ба рафтораш таъсир мерасонанд, чаро ӯ метавонад хашмгин ё баръакс, хомӯш шавад. Аз ин лиҳоз маълумот дар бораи марҳилаҳои рушд ва таркиби шахсият асос шуда метавонанд, ки омӯзгорон муносибатҳои муассир ва ва эҳтиромона бо толибилмони синну соли мухталиф бисозанд.

    Тасаввур кардан душвор аст, ки муассисаи таълимӣ бидуни қобилияти омӯзгор барои идора кардани интизом дар синф муваффақ шавад. Толибилмони замони муосир метавонанд дар хислат, рафтори ҳаррӯза ва сатҳи худидоракунӣ гуногун бошанд. Равоншиносӣ ба омӯзгорон маълумоти пурарзиш дар хусуси сабабҳои вайрон шудани интизом ва рафтори толибилм медиҳад, ки рафтори онҳоро дуруст фаҳманд ва стратегияи муассирро барои кам кардани вазъиятҳои низоъӣ таҳия кунанд. Масалан, рафтори муаллиме, ки тавонист бо таҷрибаи хеш толибилмро бидуни шармсор кардан дар назди ҳамсабақонаш аз роҳи бади дуздӣ кардан боздошт, шоёни таҳсин аст. Омӯзгор муваффақ гардид, ки бо дурустии рафтораш хонандаро на танҳо аз кирдори бад боз дошт, балки ба рушди минбаъдаи ӯ таъсири мусбӣ расонд.

       Ҳодиса чунин будааст: Омӯзгор дар синфе, ки толибилмони синни чордаҳсола таҳсил мекарданд, дарс мегузаронд. Хонандае бо гирья ба омӯзгор арз кард, ки соати дастиашро аз ҷувздонаш дуздидаанд. Муаллим лаҳзае сукут карданд ва аҳли синф, ки аз 23 хонанда иборат буданд ба назди тахтаи синф даъват намуд. Сипас фармуд, ки қатор истода, чашмонашонро пӯшонанд. Омӯзгор кисаҳояшонро кофта, дар мобайни саф соатро ёфт, вале кофтуковро қатъ накарда, то охири қатор тафтишро давом дод. Пас аз анҷом додани амалаш иҷозат дод, ки чашмонашонро кушоянд ва дар ин хусус чизе нагуфта, соатро ба соҳибаш баргардонда, дарсашро идома дод.

     Бо гузашти солҳо хонандае, ки соатро дуздида буд мактабро хатм карда, ба Донишгоҳи педагогӣ дохил гардид ва баъди ба итимом расонданаш ба мактабе, ки дар он таҳсил намуда буд ба ҳайси омӯзгор баргашт. Собиқ муаллимаш ба нафақа баромада буд ва дар мактаб кор намекард. Омӯзгори ҷавон ба хонаи муаллими хеш рафта, аз он рӯз ёдовар шуд ва миннатдории хешро изҳор намуд. Ҷавон афзуданд, ки он солҳо вазъи иқтисодии оилаашон на он қадар хуб буд, вале ӯ ба соати дастӣ ҳаваси зиёд дошт. Мақсад доштам, ки соатро ду-се рӯз берун аз мактаб дар даст мекунам ва баъд бармегардонам. Агар он рӯз миёни ҳамсабақонам шарманда мешудам мумкин ба худкушӣ даст мезадам, лекин Шумо маро наҷот додед. Муаллим табассум карда, гуфтанд: « Ҳангоми кофтани кисаҳоятон ман чашмони худамро низ пӯшонда будам, то ин ки дар вуҷудам нисбати хонандае ҳиссиёти манфӣ пайдо нагардад».

      Тарбия ҳамчун раванди ташаккули ахлоқ, ҷаҳонбинӣ ва муносибатҳои иҷтимоӣ бе истифодаи равоншиносӣ ба мушкил ва нигаронӣ рӯ ба рӯ мешавад. Равоншиносӣ метавонад кӯмак кунад, ки муҳити тарбиявӣ солим ва дастгиркунанда бошад. Ба ақидаи равоншиноси амрикоӣ Карл Роҷерс «Муносибати самимӣ ва беғаразонаи мураббӣ метавонад ба тағйироти амиқ дар шахсияти кӯдак оварда расонад». Иқтибоси овардашуда бори дигар зарурати муносибати шахсиятмеҳвар ва равоншиносиро дар тарбия таъкид мекунад.

     Дар охирсухан метавон қайд кард, ки илми равоншиносӣ ҳамчун воситаи муҳими фаҳмидани шахсияти кӯдак ва таҳияи муҳити мусоиди таълиму тарбия нақши калидӣ дорад. Ҷорӣ кардани равишҳои равоншиносӣ дар мактаб ва муассисаҳои таълимӣ ба беҳбуд бахшидани сифат ва натиҷаи таълиму тарбия мусоидат мекунад.

 

САРЧАШМАҲО:

1.Выготский Л.С. Развитие высших психический функций. Москва: Педагогика. 1978.

2. Rogers, C. On Becoming a Person: Therapist’s View of Psychotherapy. Boston: Houghton Mifflin. 1961.

3. Вазорати маориф ва илми ҶТ (2022). Стратегияи рушди соҳаи маориф барои солҳои 2021-2030.

 

     Эъломияи Хуҷанд дар фарҳанги ҳамсоядории таърихи навини Тоҷикистони соҳибистиқлол ҳуҷҷати нав аст. Ҳуҷҷати наве, ки сарманшаи он ҳамоно хиради азалии миллати тоҷик ва инсонсолории Пешвои тоҷикони ҷаҳон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон - фарзонафарзанди миллат, балки беш аз он, сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣ, вассофи сулҳу дустӣ, бо ташаббусҳои ба манфиати аҳли башар нигаронидашудааш - фарзанди саодатёри аҳли башар, боз иқдоми навбатии наҷибонаи тақвиятдиҳандаи фазои ороми минтақаро амалӣ намуд.

     Сарони ду кишвари ҳаммарз - Узбекистону Қирғизистонро ба сарзаминии бостонии тоҷикон ба ҷашни ҷаҳонии Навруз даъват намуд ва ин натанҳо як даъвати дустонаи идона буд. Ин пеш аз ҳама даъват ба пояндагии сулҳу амонӣ, даъват ба боз ҳам вусъати ҳаммаромиву ҳамдилӣ, дустиву ҳамкорӣ ва бар рағми ҳамаи он “дустоне”, ки ноамнии минтақаро маром доранд, даъват ба бародарӣ мебошад.

      Бояд гуфт, ки сиёсатҳои дурандешонаю хирадмандонаи Пешвои тоҷикони ҷаҳон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин иқдомро на танҳо баҳри манфиатҳои имрузиёни се давлат дар назар доранд, балки ин талошҳои имруз баҳри ҳаёти пурсуботи ояндагон равона карда шудаанд. Самараи чунин нияту амалҳои нек ояндаи фарогири дустиву ҳамдигарфаҳмии байни ҷомеаи се кишварро неру хоҳанд бахшид.

      Эъломияи Хуҷанд дар шаҳри бостонии Хуҷанди сарзамини тоҷикон бо имзои сарони се давлати ҳамсояву ҳамдину ҳамфарҳанг – муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, муҳтарам Садир Жапаров, муҳтарам Шавкат Мирзиёев ба тасвиб расид, ки ҳадафи он абадият ва пояндагии дустӣ мебошад. Дар доираи ин Эъломияи таърихӣ маросими имзои Шартномаи миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Узбекистону Ҷумҳурии Қирғизистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се кишвар доир гардид, ки ин дар муносибатҳои некбинонаи ҳамсоядорӣ самараи басо муҳим мебошад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки мизбони чорабинӣ буд, имзои Шартномаи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатии се кишварро “санади таърихӣ” ном бурд.

      Ин санади таърихӣ, албатта, ба муносибатҳои иқтисодиву фарҳангиву илму маорифи се кишвар, дар минбаъд тавҳамӣ ва ҳамгироии наву судмандро зам хоҳад кард. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамзамон дар суханронии хеш бар он таъкид намуданд, ки “...мо бори дигар қатъиян эълон намудем, ки аз арзишҳои сулҳ ва усулҳои ҳалли ҳамаи масъалаҳои мавҷуда аз роҳи муколама дар руҳияи ҳусни ҳамҷаворӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, самимият, эҳтиром ва эътимоди ҳамдигар пештибонӣ мекунем”.

Мусаллам аст, ки Эъломияи Хуҷанд ин се давлат - Тоҷикистон, Қирғизистону Узбекистонро бар он талқин менамояд, ки дар ҳамсоягии воқеан сулҳомезу ҳамкориҳову шарикии сеҷонибанек баробар саҳмгузор бошанд.

      Рамзист, ки Эъломияи Хуҷанд дар танини ҷашни бостонии Навруз эълон гардид, ки тақозои ойинҳои пайваста арзишманди ин бузургҷашн аз қабили ҳамдиливу авфу бахшишҳову, дустиву бародарӣ мебошад. Ҷашни Навруз моҳиятан тараннумгари нектарин хислатҳои инсонӣ мебошад ва Навруз ба ҳамоваранда аст.

      Навруз, ки вассофи сулҳу дустӣ ҳаст, дар фарҳанги мардуми ин се кишвар низ маҳз бо чунин мазмун омадааст. Дар ин бора Пешвои тоҷикони ҷаҳон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баромади худ ишора намуд, ки “ ...ҳамчун ҷузъи таркибии таъриху фарҳанги мо, аз қаъри қарнҳо моро ба таҳкими сулҳу субот, муносибатҳои дустӣ ва ҳамкорӣ водор месозад.”

Эъломияи Хуҷанд имруз ба хурду бузурги се ҳамсоякишвар илҳоми нав бахшид. Илҳоми ҳамкориҳои ҷадид, доду гирифти мустақим ва ҳамсоядориву хешутабории қавиитар аз ин. Имрузҳо оғуши мардуми ҳамҷавор гармтар ва дилҳо аз самимият бештар саршор мебошанд.

      Бояд гуфт, ки боз таъкид бар дурандешии Пешвои тоҷикони ҷаҳон бояд кард, зеро абадият ва амалияи Эъломияи Хуҷанд имрузҳо, дар ин вазъияти тезу тунди геополитикаи ҷаҳон на танҳо дар оромиву осудагии минтақаи Осиёи Марказӣ, балки дар созгории сулҳи ҷаҳонӣ низ мавқеъи муҳимро дорад.

     Бигузор ин дустиву ҳамдигарфаҳмӣ, чеҳраҳои кушоди сокинон ва фазои ороми минтақаву ин се кишвари ҳаммарз ҷовидона бошад ва Эъломияи Хуҷанд вазоиф ва рисолати минтақавию таърихии худро то абад иҷрорасон бошад.

 

 

     Иди Наврӯз (Шогун) яке аз ҷашнҳои густурда ва қадимтарини ориёиҳо мебошад. Ин ид дар Тоҷикистон ҳар сол 21-22 март бо як шукуҳу шаҳомати махсус ҷашн гирифта мешавад. Дар таърихи фарҳанги мардуми эронитабор ҳеҷ як анъана ва расму оине чун ҷашни фархундаи Наврӯз азизу арзишманд нест. Наврӯз пайвандгари насли имрӯз бо расму ойин, арзишҳои эстетикӣ, меҳру садоқат ва анъаноти ниёгон мебошад.

     Ҷашни Наврӯз умри дарози беш аз панҷҳазорсола дорад. Чунон ки аз номи он бармеояд, Наврӯз «рӯзи нав», «ибтидои сол» маънӣ дошта, дар аввали соли нави хуршедӣ ба истиқболи соли нав барпо мешавад. Наврӯз ҷашни фарорасии баҳори нозанин, зиндашавии табиат, оғози корҳои кишоварзӣ ва боғдорӣ, айёми баробаршавии шабу рӯз мебошад. Аз нигоҳи ситорашиносон, Наврӯз рӯзест, ки офтоб ба бурҷи бара (ҳамал) ворид мешавад ва дар ҳамон дақиқаву сонияе, ки ворид шуд, соли нав фаро мерасад. Наврӯз чунон ки гуфтем аз бузургтарин ҷашнҳои мардуми эронитабор, аз ҷумла тоҷикон ба шумор меравад, ки ба фарҳанги қавму миллатҳои дигари Осиёи Марказӣ низ бо ҳамин ном гузаштааст. Ҷашни Наврӯз нишебу фарозҳои таърих, ҳаводиси сиёсию иҷтимоӣ ва маънавиҳои зиёдеро паси сар карда, то ба имрӯз омада расидааст.

      Роҷеъ ба таърихи пайдоишу баргузории ин ҷашни куҳанбунёд дар сарчашмаҳои таърихию адабӣ ва бадеӣ маълумоти зиёд зикр гаштаанд, ки донишмандони тоҷику эронӣ, хориҷӣ дар асоси онҳо мақолоту рисолаҳои арзишманд таълиф намудаанд. Маълумотҳои мустақим ва пураҳамиятро дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ, «Наврӯзнома»-и Умари Хайём, «Осор-ул-боқия» ва «Ат-тафхим»-и Абурайҳони Берунӣ, «Зайн-ул-ахбор»-и Абулсаиди Гардезӣ, «Ал-маҳосин вал аздод»-и Кисравӣ ва чанде дигар метавон пайдо кард, ки ба иттифоқ Ҷамшеди пешдодиро бунёдгузори ҷашни Наврӯз хондаанд. Ҳаким Умари Хайём дар «Наврӯзнома» роҷеъ ба бунёд гузоштани ҷашни мазкур чунин навиштааст: «…аммо сабаби ниҳодани Наврӯз он будааст, ки чун бидонистанд, ки офтобро ду давр бувад, яке он ки ҳар сесаду шасту панҷ рӯз ва рубъе аз 1-шабонарӯз ба аввали дақиқаи ҳамал боз ояд ба ҳамон вақту рӯз, ки рафта буд, бад-ин дақиқа натавонад омадан, чи ҳар сол аз муддат ҳаме кам шавад. Ва чун Ҷамшед он рӯзро дарёфт, Наврӯз ном ниҳод ва ҷашн ойин овард ва пас аз он подшоҳон ва дигар мардумон бад-у иқтидо карданд».

      Абулсаид Абулҳайи Гардезӣ дар китоби «Зайн-ул-ахбор» дар бораи Ҷамшед мегӯяд: «Ҷамшеди Вангахон (Анвҷаҳон) чун бар тахт биншаст, бо девон ҳарб кард ва дасти эшонро аз мардумон кӯтоҳ кард, эшонро зи ободиҳо барандохт ва андар дарёҳову вайрониҳо шуданд ва эшонро корҳои гароне фармуд, ки мардумон натавонистанд кардан. Ва осиёи сангин андар гардани девон афканд, ба рӯйи он нишаст ва ӯро андар ҳаво бибурд ва дуо кард, то Худои азза ва ҷалла гармову сармо ва беморӣ ва марг аз мардумон баргирад. Худои азза ва ҷалла аз некусиратии вай дуои ӯ мустаҷоб кард. Онро ҷашни Наврӯз бисохт ва девонро фармуд то ки конҳо кананд ва ҷавоҳирҳо берун оваранд, ба дарё фурӯ рафтанд ва гармову сармо, беморӣ ва марг аз мардумон баргирад. Худои азза ва ҷалла аз Некӯсирати вай дуои ӯ мустаҷоб кард. Онро ҷашни Наврӯз бисохт ва девонро фармуд то конҳо кананд ва ҷавоҳирҳо берун оварданд, ба дарё фурӯ рафтанд ва гавҳарҳо бароварданд ва ин майл ба мардумон биёмухтанд, ҷомаҳо ранг фармуд кадан».

       Дар дарбори подшоҳони сосонӣ Наврӯз хеле бошукӯҳ ва бо дабдаба таҷлил мегашт. Намояндагони 23-кишвар (тобеъони Эрон ва кишварҳое, ки бо Эрон робита доштанд) ба ҳузури шоҳ мерасиданд ва аз тарафи кишвари худ ҳадяҳо тақдим мекарданд. Аз ин туҳфаҳо бахши бузурге ба хазинаи кишвар ворид мешуд.

       Марселиюс –бозаргони румӣ, ки дар даврони сосониён ба Эрон сафар карда, худ шоҳиди ҷашни Наврӯз будааст, дар сафарномаи худ менависад: «Дар аввалин рӯзи ҷашни рӯзи Наврӯз духтарону занони пойтахт бо либосҳои абрешимӣ обию сабз ва мардон бо ҷомаҳои навдӯхта дар саҳни кох ҷамъ шуда, ба пойкӯбӣ ва рақс мепардохтанд. Дар дохили толори салтанати кохии Нигористони Кисрои Анӯшервон, ки шаш ҳазор метр масоҳат дорад, фарши замини сафеди як қитъаи муайян ба ҷавоҳироти ҳафтранг бар кафи толор густурда шудааст. Ин фарш манзараи баҳору табиатро менамояд. Дарахтони ин фаршро бо зумурад ва шукуфаи дарахтон бо забарҷад ва ақиқа сафед ва сурати ёқути сурх, муҷассамаи шутуре аз нуқраи хом ва аспе аз тиллои ноб бо зин ва барги ҷавоҳир нишон бар зинати толори шоҳаншоҳӣ афзудааст. Дар интиҳои толор пардаи марвориддӯзе бо абрешими обӣ ва овезаҳои зарбафт овезон аст. Дар миёни толор бо меваи ширин ва ошомиданӣ аз шодбошгӯяндагон дар Наврӯзи хосса ва омма борёфтагон пазироӣ мекарданд ва ромишгарон ҳозирони толор ва мардумеро, ки дар саҳни боғ ҷамъ шуда буданд, ба шодмонӣ ва сурур меоварданд…»

      Таҷлили ҷашни Наврӯз дар даврони ҳукуматдории Сомониён бо шукӯҳи тоза идома ёфтааст, ки дар ин бора донишмандон дар сарчашмаҳои адабӣ ва таърихӣ ёдовар шудаанд.

Шоирони забардасте чун Рӯдакиву Фирдавсӣ, Дақиқӣ оид ба ҷашни Наврӯз бо меҳру муҳаббат сухан гуфтаанд ва тасвири зебои баҳорро ба қалам додаанд. Дар тӯли садсолаҳо Наврӯз ва ойину маросимҳои марбути он вобаста ба идеологияи давлатҳои ҳукмрон борҳо ба тағйиру дигаргуниҳо мувоҷеъ шудааст ва мардуми тоҷику халқҳои дигари эронӣ дар ҳама давру замонҳои душвору пур аз ҷангу офатҳо аз таҷлили ин ҷашни зебои ниёгони худ даст накашидаанд. Ойину суннатҳои тоҷикон дар айёми Наврӯз инҳоянд, ки аксари онҳо то ба имрӯз роиҷанд.

     Дар ин мақола кӯшиш ба харҷ додем, ки баъзе унсурҳои лексикаи марбут ба маросими иди Наврӯз (Шогун)-ро дар гӯйиши тоҷикзабонони Ғорони ноҳияи Ишкошим мавриди баррасӣ қарор диҳем.

     Оростани хони наврӯзии «ҳафт син» аз суннати бостонии эрониён аст. Ба хони «ҳафт син», 7 ашёи бо ҳарфи арабии «син» шурӯъшаванда гузошта мешавад: сабза, сир, себ, суманак, санҷид, сипанд ва сирко.

     Тибқи ақидаҳои олимон, ба хони «ҳафт шин» 7 неъмате мегузоштанд, ки номи онҳо бо ҳарфи арабии «шин» оғоз мегардад. Яъне ҳафт шин аз инҳо иборат аст: шир, шакар, шамъ, шароб, шарбат, шамшод ва шаҳд.

      Донишмандону фарҳангшиносон кӯшиш кардаанд, ки рамзи ҳар яке аз ин ашё ва неъматҳои табиатро шарҳ диҳанд ва алоқаи мардумро ба онҳо маънидод кунанд. Масалан, шир рамзи сапедии ҳаёт, рамзи покӣ, сулҳу осоиш. Сабза-намоди хуррамию сарсабзии табиат. Себу санҷиду сир- ғизоҳои солим ва ғайра.

      Наврӯзи мардуми Ғорони ноҳияи Ишкошим чи аз ҷиҳати суннат ва чи аз ҷиҳати лексика хусусиятҳои ба худ хос дошта, дар баробари умумиятҳо аз дигар манотиқи ҳаммарз фарқиятҳо низ дорад. Бояд гуфт, ки вижагиҳои марбут ба иди Наврӯз дар гӯйиши тоҷикзабонони Ғорон хеле гуногун буда, омӯзиш ва таҳқиқи пурраро талаб менамоянд.

Қайд кардан лозим аст, ки Наврӯзро дар Ғорону Ишкошим ва Вахон «Шогун» меноманд. Калимаи «Шогун» дар лаҳҷаҳои бадахшонии тоҷикӣ ва забонҳои помирӣ (шуғнонӣ,вахонӣ, ишкошимӣ) маънои фоли нек, хосияти накӯ-ро доро аст. Иди Наврӯз (Шогун) яке аз ҷашнҳои густурда ва қадимтарини ориёиҳо мебошад.

       Омадани Шогун (Наврӯз) дар Ғорон аз съманъкмонӣ (суманакмонӣ) оғоз меёбад. Дар забони адабии тоҷик бошад, ба шакли суманак маъмул аст. Суманакро дар Ғорон як моҳ пеш аз Шогун сабзонида тайёр мекунанд ва дар ҷашн аз вай хӯрокҳои гуногун омода мекунанд. Суманакро дар водии Ғорони ноҳияи Ишкошим бо ду тарз тайёр мекунанд.

1. нонӣ. Ин намуд суманакро аз орди суманак пухта, нонашро бо шир ва равған тайёр карда мехӯранд. Аввал сабзаи суманакро хушк карда сипас онро дар осиёб ё ҷъwоз (ҷувоз) нарм мекунанд.

2. шошп. Ин навъи суманак дар шакли атоламонанд тайёр карда мешавад. Занҳои деҳа якҷо шуда, оташ мегиронанд ва суманакро бо хондани сурудҳои дар васфи суманак мепазанд ва ба ҳамаи одамони деҳот аз ин суманак тақсим мекунанд. Ин анъана дар тамоми минтақаҳои Тоҷикистон дар иди Наврӯз ҳамасола амалӣ мегардад.

Сърхимонӣ (сурхимонӣ), як рӯз пеш соҳиби калони хона, ё падар ё модар, матои сурхро ба рӯйяш гард (сафедӣ), ки рамзи сафедӣ, зиндагии осоишта аст, аз орд монда, дар ягон ҷойи баландии ҳавлӣ мегузоранд. Аз давраҳои хеле қадим дар байни мардуми ориёӣ ойине маъмул буд, ки пеш аз фарорасии соли нав – Шогун (Наврӯз) мардум тамоми хонаву либосҳоро шустушӯй намуда, худро поку озода мекарданд.

      Дар водии Ғорон саҳари барвақт зани хона аз ҷӯйбор оби тоза ба хона меорад ва як пиёларо аз равзана ба хона мерезад, то ҳамаи баракат дар хонаи ӯ пайдо шавад. Ҳамон касе, ки барои об овардан меравад, бояд аз хона то сари чашма ё дарё ва аз он ҷо то хона ба касе сухан нагӯяд. Дар урфу одати ғорониҳо обро ба хона оварда, як қисмашро ба хамир меандозанд ва як қисми дигарашро барои пухтани хӯрокҳо истифода мебаранд ва аз бозмондааш ҳамаи аҳли хонавода кам - кам менӯшанд, ки он шогуни нек ҳисоб меёбад.

Тахзанѝ/хонатахзанѝ (хонабаророн, хонатаконӣ), чангу ғубори соли гузаштаро тоза карда, то ки ба соли нав ҳама ҷо тоза ва дилҳои мардум ҳам тоза бошанд. Мардум як ҳафта пеш аз фарорасии Шогун кӯрпаву палосҳоро аз хона берун бароварда, хонаро руфтаю тамиз мекунанд, курпаҳою пардаҳоро мешӯянд ва хушбӯй мезананд. Тамоми палосу кӯрпаву лавозимоти манзилашонро офтоб дода метаконанд, деворҳои хонаро сафед намуда, тозаву озода месозанд. Дегу зарфҳоро шуста тоза мекунанд. Зеро хонаву дари тоза рамзи соли наву иқболи нав аст. Мардум бовар доранд, ки агар соли навро дар хонаи тозаву озода пешвоз бигирӣ, ҳамон солро бо хушиву хурсандӣ мегузаронӣ.

       Дудабарорѝ/дудазанѝ (дудабарорӣ) – Дар ин рӯз яке аз мардони хона ду чӯбдаст тайёр карда, дар нӯги онҳо ҷорӯбро мебандад, ки яке савораҷорӯб ва дигаре пиёдаҷорӯб ном дорад ва онҳоро аз равзана ба хона медарорад. Хонаро як ё ду кас аз занҳо рӯбучин карда, дударо ба ҷойи дур, ки касе ба болои он нагузарад, бурда, бо ҷорӯбҳо мепартоянд. Дар вақти партофтани дуда дудапарто кӯшиш мекунад, ки дар ин вақт ба ӯ касе дучор нашавад ё ӯро касе набинад, дигарон ҳам кӯшиш мекунанд ба дудапарто дучор наоянд, зеро дударо кинаву адоват ва ғаму андӯҳи порсола ҳисоб карда, аз он дурӣ меҷӯянд.

       Пъчрмшъканѝ. Лаҳзаеро, ки хӯрокҳои Шогунро якҷоя бо ҳамсояҳо ва хешу табори наздик мехӯранд пъчръмшиканӣ мегӯянд. Одатан пъчръмро баъд аз тоза намудани чангу ғубори хона мешикананд. Баъд аз рӯбучини хона ва Шогун кардани он, лаҳзаи пъчръмшиканӣ фаро мерасад. Хусусан, кӯдакон онро бесаброна интизор мешаванд. Ҳангоми ба хона даромадан одамон ба хона ғимча/химча – шохчаҳои бедро гирифта, «Шогуни баҳор мъборак» (Шогуни баҳор муборак) гуфта медароянд. Дар ин асно зани хона дар ҷавоб «Ба руи шъмо ҳам мъборак» (Ба рӯи шумо ҳам муборак) гуфта бӯйи хуш меандозад, ки он аз гиёҳи арақи расул, орд ва равған тайёр карда мешавад. Ба панҷ сутуни хона орд мезананд, ки онро дар гӯйиши Ғорон гард мегӯянд. Дар ин лаҳза ҳама сарҷамъ омада пъчрм (хӯрокҳои шогунӣ)-ро мешикананд.

      Гардзанѝ: кадбонуи хона ба китфи одамони ба хона даромада орд мепошанд, ки онро дар Ғорон гардзанӣ мегӯянд. Гардзанӣ, ки бо орд, яъне бо сафедӣ амалӣ мешавад, рамзи хос дорад. Ранги сафед (некӣ) ифодагари пирӯзӣ бар сиёҳӣ (бадӣ) аст, нафаре, ки пъчръмро мекушояд, ба хонадон некӣ ва хушбахтӣ биёрад. Фалсафа ё ҳикмати гардпошӣ/гардзанӣ ин талаб кардани хубӣ ва рӯзгори неку буда, бо ин ният мардум мехоҳанд ҳама гуна ранҷу бало ва зиштию нохушӣ рафъ шавад. Вақти пъчръмшиканӣ кӯшиш бояд кард, ки ягон одами калонсол ва ба пою қадам аввал ба хона дарояд.

       Бозиҳои шогунӣ: Дар ин рӯз бозиҳои ҳархела дар байни писарҳо, духтарҳо ва мардҳо, аз қабили қустингирѝ (гуштигирӣ), аспдавонѝ (аспдавонӣ), каwгҷангонѝ (кабкҷанг), бъзкашѝ (бузкашӣ), хърусҷангонѝ (хурӯсҷанг), лашбозѝ, тъхмҷангонѝ (тухмҷанг), дорбозѝ (арғунчак) баргузор мегардад. Дар водии Ғорон дар ин рӯз ҳамаи занон ва духтарон дорбозӣ (арғунчакбозӣ) мекунанд, то ҳамаи гуноҳҳояшон пок шаванд.

       Дорбозѝ (арғунчакбозӣ) – як навъ бозии анъанавии кӯдакон ва ҷавонони Ғорон мебошад ва бештар дар баҳору тобистон бозида мешавад. Ин бозӣ танҳо хоси духтарон мебошад, ки аз рӯзи Шогун (Наврӯз) идома меёбад. Дор (арғунчак) аз таноб ё арғамчине, ки ду нӯки он ба шохи дарахт ё болочӯбе баста шудааст ва аз нишастгоҳ иборат мебошад. Баланд ё паст будани арғунчак ба синну соли кӯдакон вобаста мебошад. Ин намуди дор (арғунчак) танҳо ба кӯдакони хурдсол вобаста мебошад. Дар Ғорон дар иди Наврӯз ба ғайр аз кӯдакони хурдсол боз духтарон ва занҳо низ дар дор (арғунчак) мешинанд. Дор (арғунчак)-и духтарони калон ва занҳо баландтар шуда, он аз расан (таноб)-и дароз иборат буда, ба шохи дарахти сиёҳбед баста мешавад. Духтарон бо навбат дар арғунчак нишаста, дар ҳаво ба пешу қафо алвонҷ мехӯранд ва роҳат мекунанд. Дар аксари мавридҳо дугонаҳо арғунчакро такон дода, дар алвонҷхӯрӣ ба ҳамдигар ёрӣ мерасонанд. Дор (арғунчак) дар Тоҷикистон номҳои зиёде дорад: алвонҷ, бод, бодпеч, ҳой, ҳайбод, ҳулчак ва ғайра.

Дар забони вахонӣ дорбозиро (арғунчак)-ро улчак/wулчак мегӯянд. Номи бозиҳои гурӯҳӣ:

      Тъхмҷангонӣ (дар рӯзи иди Наврӯз бачаҳо тухмҳоро бо ҳам мезананд, тухми касе шиканад, мағлуб дониста мешавад). Бозии тухмҷангониро бачаҳо бештар дар иди Наврӯз иди Рамазон ва Қурбон анҷом медиҳанд.

       Хонагаштък (хонагаштак). Шахси дар хонабуда, ки дударо мезанад, баъд дуо хонда, сутунҳову тирчӯбҳо ва дастакҳои хонаро орд мепошад. Суннати ордпоширо дар Ғорон гардзанӣ меноманд. Дар ин лаҳза тамоми ҳамсояҳо, хешу таборон ёрӯ дӯстон барои табрики ҳамдигар ба хонаи ҳам меоянд. Онҳо дар дастҳояшон химча гирифта ба хонаи ҳамдигар даромада ба ҷойи салом дар ин рӯз «Шогун баҳор муборак» гуфта, соҳиби хона ба онҳо «Ба рӯи шумо ҳам муборак» гуфта ҳамдигарро табрик менамоянд ва бо ҳам хӯрокҳои шогуниро мехӯранд. Касоне, ки дар тӯли чанд сол ва моҳ бо ҳам қаҳрӣ буданд, ҳамдигарро мебахшанд, бо ҳам оштӣ мекунанд ва ба хонаи ҳамдигар муборакбодӣ меоянд.

       Кълчаи шогунбарѝ (кулчаи шогунӣ) – пас аз се рӯзи Шогун (Наврӯз) ба хонаҳои духтарону хоҳарони худ ё дигар хешу таборони наздик, ки дар деҳаҳои гуногун шавҳар кардаанд, туҳфа мефиристанд ё ин ки худашон хабаргирӣ мераванд.

       Кудакбарорѝ (кӯдакбарорӣ) – суннати дигаре, ки дар рӯзи Шогун (Наврӯз) баргузор мегардад. Ин суннати кӯдакбаророн (бори аввал аз хона ба берун баровардани кӯдакони навзод) ва саркалӣ (сартарошон) мӯйи кӯдаки навзодро бори аввал қайчӣ кардан мебошанд.

        Гоwбарорѝ (ҷуфтбаророн). Аз солҳои пеш то ин ҷониб дар водии Ғорони ноҳияи Ишкошим то фарорасии Шогун маросими ҷуфтбаророн барпо мешавад. Рӯзи аввал деҳқонон дар хонае ҷамъ омада, дастҷамъона оши палав пухта мехӯранд. Сипас, онҳо ба сари замин рафта ба шохҳои барзаговҳо равғани зағир молида ва ба сару бадани говҳо орд мепошанд, ки рамзи хайру баракат ва фаровонии ҳосилро ифода мекунад. Рӯзи аввал каме шудгор мекунанд, яке аз мӯйсафедони калонсолтарини деҳа ба тариқи рамзӣ ва муборакии кор чанд мушт гандум мепошад. Он рӯз бармегарданд ва кори асосӣ рӯзи дуюм оғоз мешавад. Ин анъанаро дар Ғорон говбарорӣ меноманд.

      Ҳамин тавр, хулоса кардан мумкин аст, ки дар замонҳои хеле қадим дар баробари қурбоникуниҳову пешкашҳо ба худоёну фариштагон, эрониёни бостон айёми зиндашавии табиат ва фарорасии баҳор-Наврӯзро ҷашн гирифта, тавассути рамзҳо орзуву омоли худро ифода мекарданд. Дар водии Ғорон низ ин урфу одатҳои хос то ҳол вуҷуд доранд ва то имрӯз ин урфу одатҳо дар ҷашнҳои миллӣ амалӣ мегарданд.