Мақолаҳо
- Душанбе, 04 Сентябр 2023
ШАХСИЯТИ САТҲИ БАЙНАЛМИЛАЛӢ
Дарки равиши таърих суолҳоеро матраҳ месозад, ки нақши ин ё он шахсият дар раванди як давраи таърих чи гуна будааст. Тағйироту дигаргунихои ба амал омада ногузир буданд ё не? Агар чунин шахсияте фаъолият намекард, чархи таърих чӣ гуна ба кадом самт ҳаракат мекард. Ҳақиқати возеҳ ин аст, ки одамон таърихро меофаранд, ки проблемаи мухимми фалсафаи таърих ба шумор меравад. Накши шахсият дар навбати худ ба муносибатҳои конуният ва тасодуф алокамандӣ дорад Ба ин тариқ нақши шахсият ба чӣ вобаста аст, ба худи у, вазъи таърихӣ қонунҳои таърих,тасодуфҳо, ба ҳамаи омилҳо якбора ва чӣ тарз бо кадом равишҳо масоили муракккабанд, ки омузиши амиқро талаб мекунанд [1; 233].
Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президнети Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бемуболиға яке аз шахсиятҳои бузурги таърихи халқи тоҷик маҳсуб меёбад. Муҳтарам ЭмомалӣРаҳмон аз марзи шахсияти миллӣ берун баромада, чун шахсияти сатҳи байналмилалӣ шуҳрати ҷаҳонӣ пайдо намудаанд.
Нақши сиёсатмадори барҷаста Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи байналхалқӣ ва дохилӣ баррасии васееро талаб мекунад. Ба арсаи сиёсат омадани эшон дар таърихи навини халқи тоҷик падидаи нодире буд. Чун ватанпарасте дар шароити душвор ба майдон омад, дар гирудори ҳаводиси мураккаб обу тоб ёфт ва бошандагони Тоҷикистон хизматҳои барҷастаи уро ба назар гирифта ба ҳайси Пешвои миллат эътироф намуданд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси симои барҷастаи сиёсӣаз ҷониби сиёсатмадорони сатҳи ҷаҳонӣэътироф гардидааст.
«Шахсиятҳо таърихро меофаранд, онро дигаргун мекунанд, дар тахрих аз худ нақш мегузоранд ва номи худро вориди таърих мегардонанд. Бо баргузор гардидани Иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон номи Эмомалӣ Раҳмон вориди таърих гардида, солҳои минбаъда ӯ ба шахсияти таърихӣ на танҳо дар дохили кишвар, балки дар арсаи ҷаҳонӣ табдил ёфт. Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун меъмори Кохи бузурги сулҳ дар миёни сиёсатмадорони сатҳи ҷаҳонӣ мавқеъ пайдо намуд» [2].
Академик Евгений Примаков дар бораи сарвари кишвари мо навишта буд: « Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон солҳои зиёдест, ки роҳбарии ҷумҳуриашро ба зимма дорад ва мамлакатро бо роҳи дуруст бурд. Ҳамчунин вай дар муътадилсозии авзои дохилӣмусоидат намуд» [3].
Президенти Федератсияи Россия Владимир Путин хизматҳои Эмомали Раҳмонро ҳамчун намуна барои роҳбарони халқҳову мамолики дигар таъкид намуда гуфта буд: « Эмомалӣ Раҳмон яке аз симоҳои барҷаста буда,дар байни сиёсатмадорони ИДМ мавқеи намоёнро ишғол мекунад. Ин беҳуда нест. Тамоми ҷидду чаҳди у аз он шаҳодат медиҳад, ки дар Тоҷикистон раванди сулҳ тавре пойдор аст,ки назираш дар ҳеҷ мамлакате, ки чунин вазъияти муташанич дошт, дида намешуд. Ҳар он чӣоиди ин масъала дар Тоҷикистон амалӣ гардидааст, мисоли хубест барои биёр халқҳову мамолики дигар» [4]. В. В. Путин таъкид мекунад, ки Эмомалӣ Раҳмон на тан ҳо дар Ватани худ, балки да хориҷа низ чун ходими барчастаи сиёсӣ эътироф гардидаааст: « Шумо миёни ҳамватанон эҳтироми шоистаро сазовор буда, дар хориҷа ҳамчун ходими сиёсии соҳибтаҷрибаву дурбин ва Пешвои ҳақиқии кишвари худ эътироф шудаед»[5].
Нуктаи болоро Президенти Ҷумҳурии Узбекистон Шавкат Мирзиёев тақвият додаст: «Сиёсати давлатии босамари Шумо аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардида, ба инкишофи обрую нуфузи Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ мусоидат мекунад» [6].
Лозим ба ёдоварист, ки баргузор гардидани Иҷлосияи шонздаҳуми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Хуҷанди бостонӣ ва ба сари кудрат омадани Эмомалӣ Раҳмон рӯйдоди тақдирсозе буд, ки миллати тоҷикро аз вартаи буҳронӣраҳо сохта, тамомияти арзии кишвар, ваҳдати миллӣва бунёди давлатдории тоҷиконро дар охири қарни XX таъмин намуд. Истиқрори Сулҳ ва Ваҳдати миллӣ муҳимтарин омиле буд, ки соҳибистиқлолӣ ва ҳувияти кишвари моро ҳамчун давлати миллӣва пояҳои давлатсозии миллиро устувор сохт. Тоҷикистон бо чеҳраи хоси фарҳангии худ ба ҳайси давлати миллӣба арсаи муносиботи байналхалқӣ ворид гардида, бо роҳи инкишофи ботадриҷи иқтисодию иҷтимоӣқадам ба қадам ба суи рушд ва бунёди давлати дунявӣва ҳуқуқбунёд гом мебардорад. Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣва таърихи сулҳлфаринӣ барои мамолики дигари даргири ихтилофҳои дохилӣнамунаи ибрат мебошад. Бесабаб нест, ки собиқ Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Кофи Анан ба нақши Тоҷикистон дар арсаи сулҳофаринӣ баҳои баланд дода, гуфта буд: «Тоҷикистон ба дигар кишварҳо дар масъалаи ҳалли ихтилофоти дохилӣ мисоли беназире нишон дод. Ба андешаи ман ин саҳми муҳимми Тоҷикистон ба таърихи сулҳофаринист»[7].
Асосгузори сулҳу ваҳдат- Пешвои милллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми неру ва имкониятҳои сиёсиву дипломатии худро дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон ба ҳалли қазияи ҳамсоякишвар- Афғонистон бахшидааст. Аз ин ваҷҳ эшон чун сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣаз ҷониби ҷомеаи Афғонистон шинохта шуда ба хизматҳояшон арҷгузорӣ намудаанд. Овардани суханони шодравон Аҳмадшоҳи Масъуд, Қаҳрамони миллии Афғонистон дар ин бора ба маврид аст: «Истиқлолият ба Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон – ин сиёсатмадори дараҷаи ҷаҳониро дод. Имруз у машҳуртарин фарзанди Тоҷикистон ва тамоми тоҷикони ҷаҳон ва дусти ҳақиқии Афғонистон аст» [8].
Вақте сухан аз истиқрори Сулҳу субот ва Ваҳдат меравад, қабл аз ҳама мо бояд омилҳоеро муаян намоем, ки дар истиқрори Сулҳу Ваҳдати миллӣ ва раванди созандагю бунёдкорӣнақши ҳалкунанда бозидаанд. Метавон чанде аз муҳимтарин омилҳоро дар раванди истиқрори сулҳи тоҷикон номбар кард, ҳар кадоме аз онҳо нақши муайянеро дар давраи тақдирсози кишвар ифо намудаанд ва ҳар кадоме аз инҳо барасии ҷудогонаро талаб мекунад. Маъмулан, дар ин замина се омили муҳимтаринро метавон зикр кард.
Якум, омили шахсият, ки мақоми шахсияти Асосгузори Сулҳу Ваҳдат, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам ЭмомалӣРаҳмон дар раванди барқарорсозии сулҳ ва мусолиҳаи миллӣба ду омили дар зер номбаршуда баробар аст ва дар баъзе мавридҳо нақши ҳалкунандаро низ бозида буд.
Дуюм, омили айнӣ, ки ба иродаи халқи тоҷик ва табиати сулҳофарини у иртиботи мустақим дошта, сиёсати оштии миллиро пайгирона ҷонибдорӣ намуд;
Сеюм, омили байналмилалӣ, ки ба сиёсати сулҳҷуёнаи кишварҳое вобастагӣдошт, ки дар барқарор намудани сулҳ дар сарзамини тоҷикон манфиатдор буданд ва ҳар кадоме аз ин кишварҳо дар истиқрор ва бе бозгашт намудани сулҳ саҳми арзандае гузоштаанд.
Муссалам аст, ки шахсият дар раванди просесси мураккаб ва тақдирсози сиёсӣмасъулияти бузурге ба душ дорад. Комёбӣдар раванди сиёсӣ аз бисёр ҷиҳат ба кордонӣ, мулоҳизакорӣ, дилсузӣ, фарҳанги сиёсӣва кору амали шахсият вобаста аст.
Зуҳури лидери умумимиллӣба тафаккури миллӣва ифтихороти миллӣиртибот дорад. Зеро ифтихори миллӣ, ки дар муҳаббат ба Ватан ва таъриху фарҳанги он зоҳир мегардад, дар даврони соҳибистиқлол гардидани кишвар то андозае инкишоф ёфт ва барои рушди тафаккури умумимиллӣдар ҷомеа заминаи муаян ба вуҷуд омад. Аз ин ру тафаккури умумимиллӣметавонад, лидери умумимиллиро тарбия намояд.
Бояд гуфт, ки лидери умумимиллӣ дар навбати худ шахсияти байналмилалист. Ва имрӯз бо боварии том гуфта метавонем, ки ЭмомалӣРаҳмон сарвари умумимиллии Тоҷикистон маҳсуб гардида, аз ҷониби тамоми ақшори ҷомеа, намояндагони халқу миллатҳои сокинони Тоҷикистон, аъзо ва ҷонибдорони созмону аҳзоби мухталифи сиёсӣ эътироф гардидааст ва дар сатҳи байналмилалӣ соҳиби обрую нуфузи баланд мебошанд.
Ибрати шахсӣ, ҳусни ният, масъулиятшиносӣ, муқаддас шинохтани манофеи давлату миллат, тафаккури умумимиллӣ, пойбанди арзишҳои демократӣ, эътрофи ғояҳои гуногуни сиёсӣва гуногунандешӣдар ҷомеа, ки аз ҷониби ЭмомалӣРаҳмон зоҳир мегардиданд, ба руҳия ва тафаккури собиқ мухолифин низ таъсир расонданд.
Истиқрор ва таҳкими Ваҳдати миллӣ самтҳои муҳимми ҳаёти иҷтимоию сиёсии ва иқтисодии мамлакатро фаро гирифт ва фазои мусоиди рушдро фароҳам овард.
- ваҳдати сиёсӣ дорои як қолаби муайяни демократӣ гардид, неруҳои ватанпараст дар асоси ғояи миллии созанда дар атрофи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мутаҳид гардидаанд;
- ваҳдати манотиқи кишвар таввасути шоҳроҳҳои замонавӣ аз назари коммуникатсионӣ таъмин гардид, ки на танҳо дар рушди иқтисодии минтақаҳо нақши бузург бозид, балки ба рушди шуур ва ҷаҳонбинии миллӣ мусоидат намуд:
- ваҳдати байналмилалии халқҳои Тоҷикистон устувор гардида чун давлати демократӣҶумҳурии Тоҷикистон барои нкишофи фарҳангии тамоми қавму халқҳои мамлакат шароити мусоид фароҳам овард;
- ваҳдати динии сокинони Тоҷикистон таҳким ёфта, барои пайравони тамоми адёну мазоҳиби бошандагони мамлакат дар иҷрои расму оинҳои диниашон шароити мусоид фароҳм оварда шуда онҳо чун шаҳрвандони баробарҳуқуқ дар рушди Тоҷикистон саҳми худро мегузоранд.
Таблиғи масъулиятшиносӣ дар даврони тақдирсози Ватан самти асосии фаъолияти роҳбари давлат Эмомалӣ Раҳмон ба шумор мерафт. Маҳз ибтикори шахсӣва масъулияти бузург барои тақдири халқу Ватан ба Сарвари давлат имконият дод,ки ба боварии кулли мардуми Тоҷикистон арзанда гардад.
Имруз тоҷикистониён дар фазои сулҳу оромӣба меҳнати бунёдкорона машғуланд ва итминон доранд, ки ба оромии кишвар осебе намерасад. Зеро Ваҳдат омили муҳими тараққиёти ояндаи мамлакат ва беҳтар шудани сатҳи зиндагии мардум мебошад.
Дар истиқрори суббот ва рушди муътадили мамлакат Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси шахсияти маъруфи давраи ҷадиди таърихи халқи тоҷик, лидери эътирофшудаи умумимиллӣва ходими намоёни сиёсати байналмилалӣ нақши бузурги созандагиро баҳри ояндаи неки кишвар бар душ дошта, сокинони Тоҷикистонро дар атрофии худ муттаҳид карда, ба меҳнати бунёдкорона барои ободии Ватан даъват менамояд.Таҳти роҳбарии эшон дар мамлакат барномаҳои азими иқтисодию иҷтимоӣ амалӣ мегарданд. Дар Тоҷикистон давлати миллии иҷтимоӣ бунёд гардид, ки аз пуштибонии ақшори васеи мардум бархурдор аст.
Барои рушди босуботи иқтисоди миллӣ замина ва шароити мусоид ба вуҷуд омада, баҳри боло бурдани сатҳи зиндагии мардум шароити муайяне фароҳам омад. Ҳадафҳои стратегии рушди иқтисодӣва иҷтимоии мамлакат муайян гардида, дар ин замина корҳои бузурге дар самтҳои аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо намудани мамлакат, ба даст овардани истиқлолияти энергетикӣва таъмини амнияти озуқаворӣ ва ба кишвари саноатӣ табдил додани Тоҷикистон анҷом дода шудаанд.
Эмомалӣ Раҳмон бешубҳа шахсияти ҷаҳонӣ мебошад. Дар шароити мураккаби вазъи байналмилалӣ миллат ба сарвари эътирофшудаи умумимиллӣ эҳтиёҷ дорад, Лидери умумимиллӣ ва шахсияти ҷаҳонӣ - Пешвои миллат кафили Иттиҳод, Якпорчагӣ ва Ҳамраъии ҷомеаи Тоҷикистон ва рушди босуботи мамлакат дар шароити зудтағйирёбандаи ҷаҳон ва вазъи мураккаби байналмилалӣ мебошанд.
Пайнавишт:
1.Гринин Л.Е. Роль личноси в истории: История и теория вопроса \\ Модели, системы, сети в экономике, технике, природе и обществе – 2015, №3(7). – С.233-237.
2.Офаридаев Н. Меъмори Кохи бузурги сулҳ \\ Садои мардум
2012, 19 ноябр.
- Шахсиятҳои ҷаҳонӣ дар бораи Эмомалӣ Раҳмон \\ Садои мардум. -2015, №132, 5 октябр.
- Шахсиятҳои ҷаҳонӣ дар бораи Эмомалӣ Раҳмон \\ Садои мардум. -2015, №132, 5 октябр.
- Барқияҳои табрикӣ\\ Садои мардум. -2018, №122 9 сентябр.
- Барқияҳои табрикӣ\\ Садои мардум. -2018, №122 9 сентябр
7.Фаттоев С., Сайфидддинов М. Президенти мардумӣ\\ Садои мардум, - 2012, № 126, 4 октябр.
- Шахсиятҳои ҷаҳонӣ дар бораи Эмомалӣ Раҳмон \\ Садои мардум. -2015, №132, 5 октябр.
Назрӣ Офаридаев
сарходими илмии Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ
Муфассал ...
- Панҷшанбе, 15 Июн 2023
ЗАБОНИ ДАВЛАТӢ – ОМИЛИ ТАҲКИМБАХШИ ВАҲДАТИ МИЛЛӢ
Омили муҳимми рушди босуботи мамлакат ваҳдату якпорчагии мардум мебошад. Ғояи миллии ваҳдат торафт ба умқи дарку фаҳми ҷомеа таъсир мерасонад. Дар тарғибу ташвиқи ғояи Ваҳдат нақши забони миллӣ басо бузург аст. Забони ягонаи миллии пурқудрат омили муҳими ваҳдати миллӣ мебошад, зеро забони ягонаи адабӣ намояндагони тамоми забонҳо, гӯишҳо ва лаҳҷаҳои Тоҷикистонро муттаҳид месозад. Забони тоҷикӣ ба забони муоширати байналхалқӣ дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон табдил меёбад. Дар асари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомали Раҳмон дар ин маврид таъкид шудааст: « Далели ин гуфтаҳо он аст,ки дар тамоми ин давраи таърихӣ, ҳатто дар сахтарин солҳои ҷанги дохилӣ яке аз манфиатхое, ки тамоми гурӯҳу табақоти ҷомеаро, сарфи назар аз тамоюлоту сахтгириҳои иҷтимоию сиёсӣ, ба ҳам мепайваст, масъалаи забон буд. Ин ягона мавриде буд, ки ҳизбу ҳаракатҳои мухталиф нисбат ба он ҳамфикру ҳамақида буда, мафиати миллиро аз ормонҳои гуруҳӣ ва ҳадафҳои зудгузари ҳизбиву идеологии худ болотар мегузоштанд» .
Забони давлатӣ яке аз муҳимтарин аркони давлати миллӣ маҳсуб меёбад. Метавон гуфт, ки дар баробари Нишон, Парчам ва Суруди миллӣ забони давлатӣ низ ба қатори муқаддасоти миллӣ дохил мешавад. Дар ташаккул ва рушди давлатдории навин ва устувории он дар умури сиёсӣ иқтисодӣ, иҷтимои ва фарҳангӣ забони давлатӣ нақши муҳим дорад. Забон дар баробари рукнҳои асосии давлати соҳибистиқлол ба ҳисоб рафтан. инчунин омили муҳимми ягонагии давлат низ маҳуб меёбад. Ҳар як давлат вазифадор аст, ки на танҳо рукни муҳими сохибистиклолии худро мустаҳкам нигоҳ дорад, балки ҷиҳати рушди он ғамхорӣ намуда, густариши онро дар қаламрави мамлакат ва берун аз он таъмин намояд. Забони миллӣ василаи ифодаи идеологияи давлалатӣ мебошад ва дар татбиқи он саҳми чашмрас мегузорад. Ғояи миллии ҳар як давлат ба василаи забони назм, адабиёт ва санъату ҳунар ифода ёфта,дар дилу ниҳоди ҳар як фард ҷойгузин мегардад.
Дар шароити имрузаи ҷаҳонишавӣ ба фаҳму дарки аҳли ҷомеа, махсусан насли ҷавон расонидани таъриху тақдири забони тоҷикӣ , кудрату тавоноии он ҳамчун муқаддасоти миллӣ, фароҳам овардани шароити мусоид барои рушду нумӯи забони тоҷикӣ дар давраи Истиқлол ба тақвияти худшиносии миллӣ, тарбияи рӯҳияи ватанпарастӣ, ифтихори шаҳрвандӣ, бедор намудани ҳисси муҳаббату эҳтиром нисбат ба забон ва омӯзишу аз худ намудани забони тоҷикӣ ва забонҳои дигар ва инчунин ба боло рафтани сатҳи худогоҳии маърифатию маънавӣ ва мафкуравии сокинони мамлакат мусоидат мекунад.
Илова бар ин забон падидаи фарҳанги миллист,ки маҳз тавассути он миллат ҳувияти хешро таҳким бахшида, муаррифӣ месозад ва онро ҳифз менамояд. Ба ибораи дигар, забон ҳастии миллат мебошад. Ба сифати падидаи (феномени) фарҳанги миллӣ забон на танҳо ҷузъи фарҳанг ба ҳисоб меравад, балки вижагиҳои равонию маърифатӣ ва маънавии халқро низ инъикос менамояд. Дар забони ҳар як миллат равоншинохтии ҳамон миллат акси худро ёфтаааст. Аз ин рӯ забон бузургтарин ёдгории маданӣ ва маънавии миллат мебошад. Маҳз таввасути забон дастовардҳои фарҳангии миллат аз насл ба насл, аз як замон ба замони дигар, аз як давра ба давраи дигар, аз як қарн ба қарни дигар интикол ёфта, дастраси башарият мегарданд. Забони миллӣ омили муҳимми фарҳанг ва рушди он мебошад. Фарҳанги миллӣ аз бузургию шаҳомати миллат гувоҳӣ медиҳад. Фарҳанги миллат дар шароити ҷахонишавӣ аз ҷумлаи умдатарин намоди ҳифзи ҳувият ва умдатарин васоитаи муаррифии миллат дар ҷаҳони имрӯзаи зудтағйирёбанда ба шумор меравад. Забони миллӣ ва фарҳанги миллӣ ду ҷузъи як падидаи ҳувиятсозӣ ва давлатсозӣ махсуб гардида, ҳифзи асолат ва таҳкими пояхои онҳо бар мабнои рақобатпазирӣ бо фарҳангу забонҳои дигар вазифаи умдаи давлатист. Илова бар ин ҳифзу таҳкими забон ва фарҳанги миллӣ ба таҳкиму устуворсозии пояҳои истиқлолияти давлатӣ мусоидат мекунанд. Забони давлатӣ омили муҳимми таҳкими ваҳдати миллӣ низ мебошад Хамчунин забони давлатӣ омили муҳими иттиҳод ва ҳамбастагии миллатҳо ва халқиятҳои сокини ҷумҳурӣ маҳуб мешавад. Эътироф гардидани забони тоҷикӣ ба сифати забони давлатӣ ба муттаҳид шудани тамоми қавму миллатҳои сокини Тоҷикистон мусоидат намуд. Қабул шудани қонун «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» вазъи этнолингвистии сифатан наверо ба вуҷуд овард,ки он барои баланд бардоштани мақому манзалати забони тоҷикӣ, риояи меъёрҳо ва рушди он заминаи воқеӣ фароҳам овард. Аз тарафи дигар ба вазъи ҳуқуқии тамоми забонҳои сокинони Тоҷикистон новобаста ба «хурдию бузургиашон» эҳтиром гузошта шуд. Ба ҷуз аз забони давлатӣ ба забонҳои тамоми сокинони Тоҷикистон ҳуқуқи корбурд ва инкишофи озодона дода шудааст.
Қонуни мазкур дурнамои рушди забони далатиро дар асоси меъёрхои муқарраргардида дар иртибот бо вазъи ҳуқуқии забони давлатӣ аз ҷумла меъёрхои истифодаи дигар забонҳо дар шароити кунунии муносибатхои дохилӣ ва хориҷии кишвар танзим ва мукаррар менамояд. Дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон давраи нави рушди забони куҳанбунёди тоҷикӣ оғоз гардида, чун забони давлатӣ мақоми манзалати баландро соҳиб шуд. Дар партави сиёсати фарҳангпарваронаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомали Раҳмон забони тоҷикӣ таҳти ҳимояи давлат қарор гирифт. Вазифаи ҷамъиятии забони адабии тоҷикӣ густариш ёфта, мақоми давлатии он дар тамоми арсаҳо таҳким ёфт.
Дар суханрониҳои Сарвари давлат, асру мақолаҳои ба масоили забон бахшидашудаи эшон нақши забон ҳамчун падидаи фарҳанги миллӣ дар тақвияти худшиносии миллӣ, равнақи тафаккур ва шуури миллӣ, эҳёи арзишҳои миллӣ ва омили муҳимми давлатсозӣ дар шароити кунунии ҷаҳонишавӣ пайваста таъкид мегардад.
Забон падидаи иҷтимоӣ ва фарҳангист, ки дар асари таҳаввулоти иҷтимоӣ ба тағйироту дигаргуниҳо дучор ояд ва ин як омили айниии (объективии) рушду инкишофи забонҳост. Забон ба истилоҳ табиати шахшуда ва тағйирнопазир надошта, дар асари таҳаввулоти берунӣ қонуниятҳои дохилии он низ метавонанд дигаргун шаванд. Дар дунё забоне нест, ки ба қавле танҳо дар деги худаш ҷӯшад. Хоҳем нахоҳем забон аз забони дигар вожаҳо, унсурҳои дастуриро вом мегирад (иқтибос мекунад). Забони тоҷикӣ низ аз ин конуниятҳои инкишофи забонҳо истисно нест. Пайдоиши забонҳои нав, дигаргун шудани номи забонҳои мавҷуда, пайдоиши номи нави забонҳо бо дар назардошти таҳаввулоти иҷтимоию сиёси як амри вовоқеист. Бо чанд ном маълум будани забони тоҷикӣ ( дарӣ, порсӣ, форсӣ, порсии дарӣ, форсии дарӣ) низ ба омилҳои ичтимоӣ вобаста аст. Бояд ёдовар шуд, ки номи забон аз ҷониби соҳибони он муайян мегардад. Аз тарафи дигар олимону донишмандон ин ё он номро бо дарназардошти асосҳои илмиву фарҳангӣ ва сиёсӣ махсуси забон медонанд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомали Раҳмон масълаи мазкурро дар асари «Забони миллат – ҳастии миллат» масъалаи арзёбӣ намуда, зикр намудаанд: «Зуҳури номвожаи Тоҷикистон ва таркиби «забони тоҷикӣ» дар ибтидои садаи XX сабабҳои хоси сиёсӣ ва далелҳои дурусти объективӣ низ дошт. Аввал он ки ҳангоми таъсиси номи ҷумҳуриҳои нав ва забони онҳо аз номи миллат ва қавму қабилаҳои сокини онхо гирифта шуд, ба мисли Ӯзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон. Бинобарин, аз ин нигоҳ Тоҷикистон ва забони тоҷикӣ низ мутобиқи ин меъёр буд».
Тариқи раъйпурсии умумӣ қабул шудани Қонститутсияи Ҷумхурии Тоҷикистон дар тақвияти истиқлолияти давлатии Тоҷикистон нақши бузурге бозид. Ин санади санавиштсоз давлати тозабунёди Тоҷикистонро чун давлати ҳуқуқбунёд, дунявӣ, иҷтимоӣ ва ягона муаррифӣ сохта, мавқеи баналмилалии кишвари навбунёди моро таҳким бахшид. Дар Қонуни Асосии ҳар як кишвар муайян намудани номи забони расмӣ ва давлатӣ аз ҷумлаи масъалахои меҳварӣ мебошад. Номи забони расмию давлатии Тоҷикистон бо иттифоқи ороъи аксарияти мутлақи мардуми Тоҷикистон – забони тоҷикӣ пазируфта шуд. Пазируфта шудани номи забон ба меъёрҳои илмию фарҳангӣ ҷавобгӯ буда, аз тарафи ҷомеаи байналмилалӣ низ пазируфта шуда, боиси эътирози доираҳои расмии ягон давлат нагардида буд. Вазъи нави иҷтимоию геосиёсӣ тақозо менамояд, ки тоҷикро чун миллати пешрафта, соҳиби таъриху фарҳанги ғанӣ, ки дар рушди афкори созандаи умумибашарӣ саҳм гузоштааст, дар шароити нави таърихӣ барои ҷаҳониён муаррифӣ созем.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомали Раҳмон дар асарашон «Забони миллат – ҳастии миллат» дар робита ба масъалаи мазкур чунин таъкид кардаанд: «Назар ба воқеиятҳои ҷорӣ, ба андешаи мо, номи расмии забони давлатии мустақилу соҳибихтиёри Тоҷикистон «забони тоҷикӣ» ба тамоми меъёру талаботи илмӣ ҷавобгӯ буда, ҷанбаҳои сиёсӣ ва равонии ин масъаларо низ дар бар гирифтааст. Он ба монанди аксарияти забонҳои дунё баёнгари номи миллат,яъне тоҷикон ва кишвари онҳо Тоҷикистон мебошад» .
Соҳиби истиқлоли комили сиёсӣ гардидани Тоҷикистон дар сарнавишти миллати куҳанбунёди тоҷик давраи нави тақдирсозе буд, ки барои рушди фарҳангу забони миллӣ шароити мусиде фароҳам овард. Тоҷикистон бо чеҳраи хоси фарҳангии худ ба ҳайси давлати миллӣ ба арсаи муносиботи байналхалқӣ ворид гардида, бо роҳи инкишофи ботадриҷи иқтисодию иҷтимоӣ қадам ба қадам ба сӯи рушд ва бунёди давлати дунявӣ ва ҳуқуқбунёд гом мебардорад. Барои рушди босуботи иқтисоди миллӣ замина ва шароити мусоид ба вуҷуд омада, баҳри боло бурдани сатҳи зиндагии мардум шароити муайяне фароҳам омад. Ҳадафҳои стратегии рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии мамлакат муайян гардида, дар ин замина корҳои бузурге дар самтҳои аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо намудани мамлакат, ба даст овардани истиқлолияти энергетикӣ ва таъмини амнияти озуқаворӣ анҷом дода шудаанд.
Бояд ёдовар шуд, ки фарханги миллии тоҷик кайҳо аз бунбасти маҳдуди маҳаллӣ берун баромада, дар намоишгоҳу ҷашнвораҳои ҷаҳонӣ муаррифӣ гардида, забони тоҷикӣ низ, ки ҷузъи фарҳанги миллӣ маҳуб ёфта аз нав мақому нуфузи байналмилалӣ пайдо намуд. Фарҳангу забони миллӣ заминаҳои маънавии бунёди давлатро фароҳам меоваранд ва давлати миллиро дар ҷаҳон, қабл аз ҳама бо фарҳангу забонаш мешиносанд, ки тоҷикон кайҳо боз чун мардуми фарҳангиву тамаддунсоз шинохта шудааст. Нуктаи зайл дар асари Пешвои миллат «Забон – ҳастии миллат” бори дигар моро ҳушдор медиҳад, ки ба арзишҳои таърихии офаридаҳои моддиву маънавии халкамонро дар асри имруз арҷгузорӣ намоем: « Хушбахтона, халқи мо аз ҷумлаи чунин мардумони фарҳангзову тамаддунсози дунёи қадим ба шумор меравад. Офаридаҳои моддиву маънавии дар як минтиқаи васеи ҷаҳон паҳн гардида, на танхо мардуми ҳамнажоду ба ҳам наздик, балки қавму қабилаҳои гуногунро дар домани худ парваридааст. Бинобар ин, агар аз захираҳои сарватҳои моддӣ ва иҷтимоию сиёсии садахои охир дороиҳои озимаи ҷаҳони нав ва шароити муосир барои мо камтар боқӣ монда бошад ҳам, вале аз ҷиҳати мероси фарҳангӣ ва арзишхои ахлоқиву маънавии умумибашарӣ мо соҳиби сарвати нодиру камназире будем, ки дар тору пуди миллат танидааст» [1,28].
Имрӯз нақши забони тоҷикӣ ба сифати забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон чун падидаи шуури миллӣ, омили ташаккули афкори солими ҷамъиятӣ ва василаи мафкураи созандаи давлатӣ дар устуворсозии чанбаҳои фарҳангию маънавии давлатсозӣ, тахкими истиқлолияти давлатӣ ва таъинсозии ҳувияти миллӣ, тақвияти нуфузи баналмилалии Тоҷикистон барои ҷомеаи мо аз ҳар вақти дигар басо чашмрас ва ҳадафманд ба назар мерасад.
Назрӣ Офаридаев,
доктори илмҳои филологӣ, сарходими илмии шуъбаи забонҳои помирии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б Искандарови АМИТ
Муфассал ...
- Ҷумъа, 02 Июн 2023
ДОДХУДО КАРАМШОЕВ-АСОСГУЗОРИ МАРКАЗИ ИЛМИИ ТАҲҚИҚИ ЗАБОНҲОИ ПОМИРӢ ДАР ТОҶИКИСТОН
Басо рамзист ва боиси ифтихору сарфарозист, ки имсол 90-солагии бузургдошти доктори илмҳои филология, профессор, Арбоби шоистаи илм ва техникаи Тоҷикистон, устоди зиндаёд Д. Карамшоевро гиромӣ медорем. Таъсиси ИИГ марҳилаи наве дар инкишофи омӯзиши илмии забонҳои помирӣ, фолклору адабиёт, таъриху фалсафа ва масоили иҷтимоию иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Аз сӯи дигар таъсиси инсититути номбурда дар маркази вилоят аз рушду нумӯи неруҳои илмии соҳаи помиршиносӣ гувоҳӣ медиҳад, ки дар бунёди ин маркази илмии помиршиносӣ хидмати профессор Д. Карамшоев хеле бузург буд.
Пажӯҳиш ва омӯзиши забонҳои помирии Бадахшон таърихи беш аз як қарнро дар бар мегирад. То солҳои шастуми садаи XX омӯзиши забонҳо ва гӯишҳои қадимбунёди гурӯҳи помирии Бадахшон дар хориҷи кишвар бо кӯшишу ташаббуси ховаршиносони Русия ва мамолики гуногуни Аврупо Г. Залеман, И.И. Зарубин, В.С. Соколова, М.Н. Боголюбов, Н.А. Болдирев, Л.А.Лившиц, А.Л. Грюнберг, И.М. Стелбин-Каменский (Санкт-Петербург), В.С. Расторгуева, Т.Н. Пахалина, Д.И. Эделман (Маскав), Г. Моргенстерне (Норвегия), В. Гейгер, В. Ленс, Х. Шелд (Олмон), Р. Готиё (Фронса) ва дигарон ба роҳ монда шуда буд.
Ба арсаи илм омадани Додхудо Карамшоев дар самти омӯзиши забону фарҳанги кӯҳистони Помир паёмадҳои назаррасро ба бор овард. То солҳои шастуми қарни гузашта омӯзиши илмии забонҳои помирӣ маркази расмии худро надошт. Забонҳои помирӣ дар доираи омӯзиши забонҳои гурӯҳи эронӣ таҳқиқ мешуданд. Адами мавҷудияти маркази алоҳидаи илмӣ ба таҳқиқу баррасии мукаммал ва тибқи нақша сурат гирифтаро таъмин намекард.
Таъсиси маркази илмиии омӯзиши забонҳо ва фолклори Бадахшон – имкони онро муяссар сохт, ки аз ҳисоби филологҳои маҳаллӣ, ки ин забонҳо – забонҳои модарии онҳо мебошанд, мутахассисони илмӣ тарбия ёбанд. Яке аз шарқшиносони маъруф – муҳаққиқи таърихи забонҳои эронӣ М.И. Оранский навишта буд: «Ба арсаи илм ворид гардидани гурӯҳи мутахассисоне, ки барояшон ин забонҳо- забони модариашон мебошад, дар инкишофи ин соҳаи эроншиносӣ марҳилаи нави ояндадор маҳсуб меёбад». Суханони эроншиноси маъруф дар солҳои оянда татбиқи амалии худро ёфтанд.
Устод Д. Карамшоев солҳои аввали ба майдони ин соҳаи илм қадам гузоштани худро чунин ёдоварӣ мекунад: «Солҳои 1956-57 директори он вақтаи Иниститути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ АФ ҶШС Тоҷикистон Муллоҷон Фозилов масъалаи тайёр кардани мутахассисони маҳаллиро оид ба забонҳои помирӣ ба миён гузошт, чанде баъд ин кор дар давраи сарвари
иниститут будани Носирҷон Маъсумӣ ва Абдуқодир Маниёзов пешбурд дошт.
М. Фозилов чун хатмкунандаи Донишгоҳи давлатии Ленинград бо эроншиносон ва помиршиносони ин шаҳр И.И. Зарубин, В.С. Соколова, В. А. Лившиц, И.М. Оранский шиносоӣ ва муносибати нек дошт, тавассути мукотибот ва баъзан сафари эҷодии бархе аз онҳо ба Тоҷикистон наздашон масъалаи омода намудани мутахассисони ҷавонро аз ҳисоби худи намояндагони соҳибмаълумоти Бадахшон пешниҳод дошт ва пас аз гирифтани ризоияти шифоҳиашон пайи хатмкунандагони шуъбаҳои филология Донишгоҳҳои давлатии Душанбе, хоса Институти омӯзгорӣ ба номи Т.Г. Шевченко (ҳоло ба номи С. Айнӣ) шуд, ашхоси ҷудогонаро ё назди хеш мехонд, ё онҳоро ба донишмандони помиршиноси Русия шинос мекард.
Солҳои 1952-56 В.А. Лившитс дар донишгоҳи номбурда аз таърихи забони тоҷикӣ дарс медод ва ба бандаро (Д. К.) ба ҷамъоварии мавод ва навиштани рисолаи курсӣ дар мавзӯи «Пешоянду пасояндҳо дар забони шуѓнонӣ» ҳидоят намуд, ки ин боиси шиносоии камина бо помиршинос ва эроншиноси Русия В.С. Соколова ва дертар И.И. Зарубин гардид. В.С. Соколова солҳои 1948-49 ба гирдоварии маводи забонҳои помирӣ дар Хоруѓ ва солҳои 1952-53 дар Сталинобод машѓул буданд ва ризоияти хешро дар
бобати тайёр намудани мутахасссисони помирзабон ба директории Иниститути ба номи Рӯдакӣ М. Фозилов иброз доштааст. Ҳамин буд, ки соли 1956 баъди хатми Донишгоҳи омӯзгорӣ таҳсили аспрантура назди кафедраи филологияи эрон Донишгоҳи Ленинград (1957-60) ва бо роҳбарии В.С. Соколова навиштани рисолаи номзадӣ дар мавзуи «Шеваи Баҷуви забони шуѓнӣ» ба расмият даромад. Чанде баъд Карамхудоев ва Р.Х. Додихудоев ба Ленингирад омада, яке бо сарварии В.С. Соколова ва дигаре таҳти роҳбарии мутахассиси таърихи забонҳои эронӣ Сергей Николаевич Соколов ба таълифи рисолаҳои номзадии хеш пардохтаанд».
Раванди таъсиси маркази илмии омӯзиши забонҳои помирӣ ба баъзе монеаҳои сунъӣ дучор гардида буд. Дар ин бора баъдтар устод Д. Карамшоев ёдоварӣ кардааст. «Бо ибтикори Н. Маъсумӣ директории он вақтаи Иниститути забон ва адабиёт ба номи Рӯдакӣ назди Садорати Академия масъалаи таъсиси расмии шуъбаи махсуси забонҳои помирӣ гузошта шуд, лекин тасдиқаш каму беш тӯл кашид, зеро он солҳои бештар дар хусуси тавҳаму иттиҳоди халқияту миллатҳо ва забонҳои онҳо сухан ронда, тадбирҳо меандешанд ва дар чунин вазъияти сиёсӣ таъсиси шуъбаи мустақили забонҳои помири ҳатто ба гӯши помириён ҳам ба қавле намедаромад. Вале аҳли илм хуб медонист, ки таъсиси чунин марказ таъриху тамаддуни халқу миллати тоҷикро беш аз пеш пойдору устувор менамояд, чунки дар ташаккули халқи тоҷик қабл аз ҳамаи қавмҳои ба номи шарқиэронӣ: суѓдиҳо, бохтариҳо, сакоиҳо ҳиссаи чашмгире гузоштаанд.
Бо чунин бурҳону далел президенти он вақтаи АИ Тоҷикистон устод Муҳаммад Осимӣ, тавре ки баъдтар иқрор шудаанд, назди котиби дуюми Кумитаи марказии Ҳизби комунистии Тоҷикистон, рафиқ Ковал рафта, ризоияти шифоҳиашро перомуни пойдор сохтани маркази илмии помиршиносӣ гирифта буд».
Моҳи декабри соли 1967 бо ибтикори Д. Карамшоев дар Институти забон ва адбиёти ба номи Рӯдакӣ сектори забонҳои помирӣ расман таъсис ёфт, ки сарварии онро эшон ба дӯш гирифт. Ҳамзамон дар шуъбаи фолклор дар радифи созмон додани бойгонии осори мардумӣ бо ташаббуси Н. Шакармамадов ва ширкати Р. Ширинова омӯзиши фолклори мардуми Бадахшон ва созмон додани фонди бахши Помир - Бадахшон сурат гирифт.
Соли 1974 сектори забонҳои помирӣ ба шуъбаи помиршиносӣ табдил ёфт, ки ба таҳқиқи забон, адабиёт фолклор, таърих, этнографияи мардуми Бадахшон такони тоза бахшид ва натиҷаҳои назаррас ба бор овард. Баъд аз таъсиси сектори забонҳои помирӣ ва шуъбаи помиршиносӣ осори зиёди илмӣ дар Тоҷикистон ба дасти нашр супорида шуд ва марҳилаи наве дар омӯзиши фарҳанги маънавии мардуми Помир оѓоз ёфт. Дар баробари ин барои тарбияи мутахассисони маҳалии забоншинос шароити мусоиде фароҳам оварда шуд.
Бори нахуст дар шаҳри Душанбе китоби бузургҳаҷми Д. Карамшоев таҳти унвони «Шеваи Баҷуви забони шуѓнонӣ», зери таҳрири А.К. Писарчик аз чоп баромад. Дар он сохтори садонокҳо ва ҳамсадоҳо бо корбурди асбобҳои овозсанҷи техникӣ ҳамаҷониба таҳқиқ шуда, сохти граматикии шеваи номбурда дар қиёси забони шуѓнонӣ таҳлил ёфтааст. Аз ин рӯ, пажӯҳишгарони забонҳои гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ қолаби онро дар таҳлили маводи забону лаҳҷаҳои гурӯҳи номбурда татбиқ намуда, дар муддати нисбатан кӯтоҳ, омӯзиши моногафиии забонҳо ва лаҳҷаҳои ба ҳам наздики гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ анҷом пазируфт.
Инчунин рисолаҳои Раҳим Халилович Додихудоев «Фонетикаи таърихии забони шуѓнонӣ», Д. Карамшоев «Категорияи ҷинсият дар забонҳои помирӣ», М. Файзов «Забони рӯшониёни Помири Шӯравӣ», Н. Карамхудоев «Забони бартангӣ» ба табъ расидаанд. Солҳои 70-ум асарҳои илмии Х. Қурбонов, Т. Бахтибеков оид ба забону гӯишҳои рошорвӣ ва шуѓнонӣ аз чоп баромаданд. Пажӯҳишгарон З. Мирзабдинова, Л.Р. Додихудоева, А. Каримова, С. Хушенова, З. Миршакар, Ш. Юсуфбеков, М. Аламшоев, Ш. Мирзоев, М. Бироимшоева, Ш. Некушоева, М. Давлатмирова, П. Абдулҳамидова, М. Мамадасламов, Ш. Зоолишоева, С. Саркоров, У. Булбулшоев, С. Алихонова оид ба масоили гуногуни гӯишҳои Шуѓнону Рӯшон рисолаҳо номзадӣ таълиф намуданд, ки қисмашон ба сурати рисолаҳои алоҳида аз чоп баромаданд.
Ба омӯзишу таҳқиқи забони язгуломӣ доктори илмҳои филология профессор И. Раҳимов ва номзади илмҳои филология А. Алиев машѓуланд, ки солҳои охир оид ба лексика ва фразиология забони мазкур рисолаҳо, луѓатномаҳо, дастурҳои таълимӣ ба табъ расондаанд. Аз байни помиршиносони рус дар омӯзиш, таҳқиқ ва муаррифи забони язгуломӣ Д. Эделман хизмати бузург кардаанд. Асарҳои ӯ «Язгулямский язык», «Язгулямского-русский словарь» маъхази бебаҳоянд дар омӯзиши ин забон.
Дар таҳқиқи забону гӯишҳои ишкошимӣ низ солҳои охир комёбиҳои зиёде ба даст омадаанд. Рисолаҳои илмии соҳибони ин забон З.О. Назарова (Системаи феъли забони ишкошимӣ) ва Н.О. Назаров (Ибораҳои рехтаи
соматикӣ дар забони ишкошимӣ) дастраси аҳли илм гардидаанд. Имрӯзҳо ин олимон ба омӯзиши масъалаҳои гуногуни забони ишкошимӣ, аз ҷумла лексика ва фразеологияи он машѓул буда, корҳои назаррасеро ба сомон расонидаанд.
Гӯиши наздик ба ишкошимӣ, ки дар водии Санглечи Бадахшони Афѓонистон густариш ёфтааст, то солҳои охир дар эроншиносӣ дастнохӯрда буд. Ба шароити душвори кишвари ҳамсоя нигоҳ накарда, пажӯҳишгари ҷавон Ш. Юсуфбеков солҳои 90-уми асри гузашта ба минтиқаи Санглеч сафар карда, ин гӯишро мукамммал омӯхта маводи зиёдеро ҷамоварӣ намуд ва чандин рисолаву мақолаҳоро оид ба забони сангличӣ ба табъ расонд.
Таҳқиқи забони вахонӣ ҳанӯз аз охири асри XIX таваҷҷуҳи забоншиносонро ба тарафи худ ҷалб намуд. Бо таъсиси шуъбаи помиршиносӣ ва ривоҷ ёфтани омӯзиши забонҳои помирӣ чанде аз зодагони Вахони Тоҷикистон таҳти сарварии помиршиносони рус ба пажӯҳиши савтиёту вижагиҳои дастурӣ, таърихи феъл, хусусиятҳои луѓавӣ пардохтанд.
Дар ин самт метавон А. Сайидмамадов (Хусусиятҳои наҳви ҷумлаи содаи забони вахонӣ), Б. Лашкарбеков (Таърихи феъли забони вахонӣ), А. Мирбобоев (Лексикаи чорводорӣ), С. Матробов (Лексикаи бозиҳо) - ро номбар кард, ки асару мақолаҳо ба табъ расонда, рисолаҳои илмӣ ҳимоя кардаанд.
Ҳамзамон бо идомаи пажӯҳишҳо оид ба забонҳои помирӣ фолклори ба ин забонҳо офаридашуда низ мавриди тадқиқи амиқ қарор гирифт. Дар ин самт пажӯҳишгароне чун доктори илмҳои филология, профессор, устоди зиндаёд Н. Шакармамадов, корманди илмӣ Н. Саркоров, Р. Ширинова, Х. Қадамшоева, В. Охонниёзов, Г. Ризвоншоева, Л. Давлатбеков, Н. Қурбонхонова асару мақолаҳои илмӣ таълиф намудаанд. Н. Шакармамадов мактаби фолкршиносии Бадахшонро ба вуҷуд оварда, шогирдони зиёдеро ба воя расонидааст. Эшон беш аз 20 китобу рисола, садҳо мақола ва гузоришҳои илмиро оид ба масоили гуногуни фолклори Кӯҳистони Бадахшон ба таъ расонидааст. Бо ташаббус ва ширкати ӯ чандин китобҳо ва мақолаҳои пурарзиш рӯйи чоп диданд, ки фолклоршиносии Бадахшонро поядору устувор сохтанд. Асарҳои Н. Шакармамадов китобҳояш: «Назми халқии Бадахшон», «Рубоиёт ва сурудҳои мардуми Бадахшон», «Даргилик-жанри махсуси фолклор», «Фолклори мардуми Помир», «Зарбулмасал ва мақолаҳои сокинони Шуѓнон ва Рӯшон», «Остонҳо» ва амсоли ин ба табъ расидаанд, ки ҳар кадомашон арзиши баланди илмию маърифатӣ доранд.
Маҳз дар заминаи маҳсули фарохпаҳлӯи хеш Н. Шакармамадов соли 1997 бо таълифу чопи маърӯзаи илмӣ дар намуди автореферат ба дарёфти дараҷаи баланди доктори илми филология сазовор гардид, ки онро метавон ифтихори помиршиносон арзёбӣ намуд. Шогирдону пайравонаш В. Охонниёзов, Л. Давлатбеков, Ҳ. Тавакалов, Г. Ризвоншоева, Н. Қурбонхонова оид ба адабиёти хаттӣ ва лафзии ин минтақа тадқиқотҳо анҷом дода, рисолаҳои номзадию докторӣ ҳимоя карданд ва натиҷаҳои пажӯҳишҳои илмиашонро ба сурати рисолаҳои илмӣ ба нашр расондаанд.
Таъсиси чунин як маркази азими илмӣ мавқеи помиршиносӣ ва помиршиносони тоҷикро то ҳадде дар арсаи байналмилалӣ густариш дода, барои омӯзиши таҷрибаи онҳо донишмандони мамолики хориҷӣ паси ҳам омадурафт доштанд. Чунончи, Нестор Свейн аз Норвегия, Ҷон Пейн аз Манчестери Биртания, Гаор Чан аз Чин, Домник Инчучан аз Фаронса, Беате Ренҳолд ва Роналд Еммерик аз Олмон, Габриелла Ванден Берг аз Ҳолланд- Нидерландия ба Тоҷикистон ташриф оварда, ба кору бори ҳар кадоме аз пажӯҳишгарони маҳаллӣ аз наздик шинос гардиданд. Бархе аз чунин меҳмонон мавзӯи тадқиқоти хешро ба помиршиносӣ алоқаманд намуда, фаъолияташоро дар ин ришта то кунун идома медиҳанд. Равобити илмию шахсии бархе аз номбурдагон ҳоло ҳам канда нашудааст. Чунончӣ, хонум Габриелла мадҳиясароию марсияхонии тоҷикии ҳофизони Бадахшони Тоҷикистонро мавзуи пажӯҳиши хеш қарор дода, дар ин ҷанбаи маънавиёти мардумӣ рисолаи докториро дифоъ намуд ва ҳам мақолоту китоби пурарзишро бо шарҳу тавзеҳи англисӣ чоп кунонд. Дилбохтагии донишмандро нисбат ба сарзамини Помир аз он ҳам метавон ёдрас намуд, ки ӯ забони шуѓнониро ба таври худомӯзӣ ба андозае аз худ кардааст, ки бо намояндагони он ба таври шифоҳӣ ва хаттӣ мубодилаи афкор намояд.
Соли 2010 дар шаҳри Хоруѓ конфренсияи байналлмилалӣ ба ибтикорӣ «Бунёди забонҳои таҳти таҳдиди хатари аз байнравӣ қарор дошта» баргузор гардид, ки эътибори баланди помиршиносии тоҷик гувоҳӣ медиҳад.
Дар конференсия намояндагони беш аз 10 кишвари дунё ширкат варзида, оид ба масоили матраҳшуда фикру мулоҳизаҳои судманд баён намуданд. Дар радифи пажӯҳишгарону коршиносони хориҷӣ помиршиносони тоҷик низ ба маърӯзаҳо гузоришҳои илмӣ баромад карданд.
Ба туфайли соҳибистиқлол шудани Тоҷикистон омӯзиш таҳқиқ ва ҳифзи забонҳои помирӣ чун мероси фарҳангии тоҷикон дар чандин суханрониҳои Сарвари давлат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда, дар сатҳи давлатӣ ба ҳифзу корбурди забонҳои Бадахшон моддаи ҷудогонаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ихтисос дода шудааст, ки ин ба зуҳури ҳодисаи нави фарҳангӣ мусоидат намуд. Дар радифи адабиёти бадеии тоҷикзабон адабиёти помирзабони муаллифӣ рӯ ба пойдорию устуворӣ ниҳод, ки аҳамияташ барои таърихи тамаддуни халқи тоҷик ва худшиносии он хеле муҳим мебошад, чаро ки ин падидаи фарҳангӣ иқдомгузории қавмҳои ориёии шарқӣ суѓдиён, бохтариён ва сакоиёнро дар ташаккули халқу миллати тоҷик бори дигар бо арзишҳои навини фарҳангӣ зинда кард.
Н. Офаридаев –сарходими шуъбаи забонҳои помирии ИИГ АМИТ, доктори илмҳои филологӣ, профессор
ДОДХУДО КАРАМШОЕВ-АСОСГУЗОРИ МАРКАЗИ ИЛМИИ
ТАҲҚИҚИ ЗАБОНҲОИ ПОМИРӢ ДАР ТОҶИКИСТОН
Басо рамзист ва боиси ифтихору сарфарозист, ки имсол 90-солагии бузургдошти доктори илмҳои филология, профессор, Арбоби шоистаи илм ва техникаи Тоҷикистон, устоди зиндаёд Д. Карамшоевро гиромӣ медорем. Таъсиси ИИГ марҳилаи наве дар инкишофи омӯзиши илмии забонҳои помирӣ, фолклору адабиёт, таъриху фалсафа ва масоили иҷтимоию иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Аз сӯи дигар таъсиси инсититути номбурда дар маркази вилоят аз рушду нумӯи неруҳои илмии соҳаи помиршиносӣ гувоҳӣ медиҳад, ки дар бунёди ин маркази илмии помиршиносӣ хидмати профессор Д. Карамшоев хеле бузург буд.
Пажӯҳиш ва омӯзиши забонҳои помирии Бадахшон таърихи беш аз як қарнро дар бар мегирад. То солҳои шастуми садаи XX омӯзиши забонҳо ва гӯишҳои қадимбунёди гурӯҳи помирии Бадахшон дар хориҷи кишвар бо кӯшишу ташаббуси ховаршиносони Русия ва мамолики гуногуни Аврупо Г. Залеман, И.И. Зарубин, В.С. Соколова, М.Н. Боголюбов, Н.А. Болдирев, Л.А.Лившиц, А.Л. Грюнберг, И.М. Стелбин-Каменский (Санкт-Петербург), В.С. Расторгуева, Т.Н. Пахалина, Д.И. Эделман (Маскав), Г. Моргенстерне (Норвегия), В. Гейгер, В. Ленс, Х. Шелд (Олмон), Р. Готиё (Фронса) ва дигарон ба роҳ монда шуда буд.
Ба арсаи илм омадани Додхудо Карамшоев дар самти омӯзиши забону фарҳанги кӯҳистони Помир паёмадҳои назаррасро ба бор овард. То солҳои шастуми қарни гузашта омӯзиши илмии забонҳои помирӣ маркази расмии худро надошт. Забонҳои помирӣ дар доираи омӯзиши забонҳои гурӯҳи эронӣ таҳқиқ мешуданд. Адами мавҷудияти маркази алоҳидаи илмӣ ба таҳқиқу баррасии мукаммал ва тибқи нақша сурат гирифтаро таъмин намекард.
Таъсиси маркази илмиии омӯзиши забонҳо ва фолклори Бадахшон – имкони онро муяссар сохт, ки аз ҳисоби филологҳои маҳаллӣ, ки ин забонҳо – забонҳои модарии онҳо мебошанд, мутахассисони илмӣ тарбия ёбанд. Яке аз шарқшиносони маъруф – муҳаққиқи таърихи забонҳои эронӣ М.И. Оранский навишта буд: «Ба арсаи илм ворид гардидани гурӯҳи мутахассисоне, ки барояшон ин забонҳо- забони модариашон мебошад, дар инкишофи ин соҳаи эроншиносӣ марҳилаи нави ояндадор маҳсуб меёбад». Суханони эроншиноси маъруф дар солҳои оянда татбиқи амалии худро ёфтанд.
Устод Д. Карамшоев солҳои аввали ба майдони ин соҳаи илм қадам гузоштани худро чунин ёдоварӣ мекунад: «Солҳои 1956-57 директори он вақтаи Иниститути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ АФ ҶШС Тоҷикистон Муллоҷон Фозилов масъалаи тайёр кардани мутахассисони маҳаллиро оид ба забонҳои помирӣ ба миён гузошт, чанде баъд ин кор дар давраи сарвари
иниститут будани Носирҷон Маъсумӣ ва Абдуқодир Маниёзов пешбурд дошт.
М. Фозилов чун хатмкунандаи Донишгоҳи давлатии Ленинград бо эроншиносон ва помиршиносони ин шаҳр И.И. Зарубин, В.С. Соколова, В. А. Лившиц, И.М. Оранский шиносоӣ ва муносибати нек дошт, тавассути мукотибот ва баъзан сафари эҷодии бархе аз онҳо ба Тоҷикистон наздашон масъалаи омода намудани мутахассисони ҷавонро аз ҳисоби худи намояндагони соҳибмаълумоти Бадахшон пешниҳод дошт ва пас аз гирифтани ризоияти шифоҳиашон пайи хатмкунандагони шуъбаҳои филология Донишгоҳҳои давлатии Душанбе, хоса Институти омӯзгорӣ ба номи Т.Г. Шевченко (ҳоло ба номи С. Айнӣ) шуд, ашхоси ҷудогонаро ё назди хеш мехонд, ё онҳоро ба донишмандони помиршиноси Русия шинос мекард.
Солҳои 1952-56 В.А. Лившитс дар донишгоҳи номбурда аз таърихи забони тоҷикӣ дарс медод ва ба бандаро (Д. К.) ба ҷамъоварии мавод ва навиштани рисолаи курсӣ дар мавзӯи «Пешоянду пасояндҳо дар забони шуѓнонӣ» ҳидоят намуд, ки ин боиси шиносоии камина бо помиршинос ва эроншиноси Русия В.С. Соколова ва дертар И.И. Зарубин гардид. В.С. Соколова солҳои 1948-49 ба гирдоварии маводи забонҳои помирӣ дар Хоруѓ ва солҳои 1952-53 дар Сталинобод машѓул буданд ва ризоияти хешро дар
бобати тайёр намудани мутахасссисони помирзабон ба директории Иниститути ба номи Рӯдакӣ М. Фозилов иброз доштааст. Ҳамин буд, ки соли 1956 баъди хатми Донишгоҳи омӯзгорӣ таҳсили аспрантура назди кафедраи филологияи эрон Донишгоҳи Ленинград (1957-60) ва бо роҳбарии В.С. Соколова навиштани рисолаи номзадӣ дар мавзуи «Шеваи Баҷуви забони шуѓнӣ» ба расмият даромад. Чанде баъд Карамхудоев ва Р.Х. Додихудоев ба Ленингирад омада, яке бо сарварии В.С. Соколова ва дигаре таҳти роҳбарии мутахассиси таърихи забонҳои эронӣ Сергей Николаевич Соколов ба таълифи рисолаҳои номзадии хеш пардохтаанд».
Раванди таъсиси маркази илмии омӯзиши забонҳои помирӣ ба баъзе монеаҳои сунъӣ дучор гардида буд. Дар ин бора баъдтар устод Д. Карамшоев ёдоварӣ кардааст. «Бо ибтикори Н. Маъсумӣ директории он вақтаи Иниститути забон ва адабиёт ба номи Рӯдакӣ назди Садорати Академия масъалаи таъсиси расмии шуъбаи махсуси забонҳои помирӣ гузошта шуд, лекин тасдиқаш каму беш тӯл кашид, зеро он солҳои бештар дар хусуси тавҳаму иттиҳоди халқияту миллатҳо ва забонҳои онҳо сухан ронда, тадбирҳо меандешанд ва дар чунин вазъияти сиёсӣ таъсиси шуъбаи мустақили забонҳои помири ҳатто ба гӯши помириён ҳам ба қавле намедаромад. Вале аҳли илм хуб медонист, ки таъсиси чунин марказ таъриху тамаддуни халқу миллати тоҷикро беш аз пеш пойдору устувор менамояд, чунки дар ташаккули халқи тоҷик қабл аз ҳамаи қавмҳои ба номи шарқиэронӣ: суѓдиҳо, бохтариҳо, сакоиҳо ҳиссаи чашмгире гузоштаанд.
Бо чунин бурҳону далел президенти он вақтаи АИ Тоҷикистон устод Муҳаммад Осимӣ, тавре ки баъдтар иқрор шудаанд, назди котиби дуюми Кумитаи марказии Ҳизби комунистии Тоҷикистон, рафиқ Ковал рафта, ризоияти шифоҳиашро перомуни пойдор сохтани маркази илмии помиршиносӣ гирифта буд».
Моҳи декабри соли 1967 бо ибтикори Д. Карамшоев дар Институти забон ва адбиёти ба номи Рӯдакӣ сектори забонҳои помирӣ расман таъсис ёфт, ки сарварии онро эшон ба дӯш гирифт. Ҳамзамон дар шуъбаи фолклор дар радифи созмон додани бойгонии осори мардумӣ бо ташаббуси Н. Шакармамадов ва ширкати Р. Ширинова омӯзиши фолклори мардуми Бадахшон ва созмон додани фонди бахши Помир - Бадахшон сурат гирифт.
Соли 1974 сектори забонҳои помирӣ ба шуъбаи помиршиносӣ табдил ёфт, ки ба таҳқиқи забон, адабиёт фолклор, таърих, этнографияи мардуми Бадахшон такони тоза бахшид ва натиҷаҳои назаррас ба бор овард. Баъд аз таъсиси сектори забонҳои помирӣ ва шуъбаи помиршиносӣ осори зиёди илмӣ дар Тоҷикистон ба дасти нашр супорида шуд ва марҳилаи наве дар омӯзиши фарҳанги маънавии мардуми Помир оѓоз ёфт. Дар баробари ин барои тарбияи мутахассисони маҳалии забоншинос шароити мусоиде фароҳам оварда шуд.
Бори нахуст дар шаҳри Душанбе китоби бузургҳаҷми Д. Карамшоев таҳти унвони «Шеваи Баҷуви забони шуѓнонӣ», зери таҳрири А.К. Писарчик аз чоп баромад. Дар он сохтори садонокҳо ва ҳамсадоҳо бо корбурди асбобҳои овозсанҷи техникӣ ҳамаҷониба таҳқиқ шуда, сохти граматикии шеваи номбурда дар қиёси забони шуѓнонӣ таҳлил ёфтааст. Аз ин рӯ, пажӯҳишгарони забонҳои гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ қолаби онро дар таҳлили маводи забону лаҳҷаҳои гурӯҳи номбурда татбиқ намуда, дар муддати нисбатан кӯтоҳ, омӯзиши моногафиии забонҳо ва лаҳҷаҳои ба ҳам наздики гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ анҷом пазируфт.
Инчунин рисолаҳои Раҳим Халилович Додихудоев «Фонетикаи таърихии забони шуѓнонӣ», Д. Карамшоев «Категорияи ҷинсият дар забонҳои помирӣ», М. Файзов «Забони рӯшониёни Помири Шӯравӣ», Н. Карамхудоев «Забони бартангӣ» ба табъ расидаанд. Солҳои 70-ум асарҳои илмии Х. Қурбонов, Т. Бахтибеков оид ба забону гӯишҳои рошорвӣ ва шуѓнонӣ аз чоп баромаданд. Пажӯҳишгарон З. Мирзабдинова, Л.Р. Додихудоева, А. Каримова, С. Хушенова, З. Миршакар, Ш. Юсуфбеков, М. Аламшоев, Ш. Мирзоев, М. Бироимшоева, Ш. Некушоева, М. Давлатмирова, П. Абдулҳамидова, М. Мамадасламов, Ш. Зоолишоева, С. Саркоров, У. Булбулшоев, С. Алихонова оид ба масоили гуногуни гӯишҳои Шуѓнону Рӯшон рисолаҳо номзадӣ таълиф намуданд, ки қисмашон ба сурати рисолаҳои алоҳида аз чоп баромаданд.
Ба омӯзишу таҳқиқи забони язгуломӣ доктори илмҳои филология профессор И. Раҳимов ва номзади илмҳои филология А. Алиев машѓуланд, ки солҳои охир оид ба лексика ва фразиология забони мазкур рисолаҳо, луѓатномаҳо, дастурҳои таълимӣ ба табъ расондаанд. Аз байни помиршиносони рус дар омӯзиш, таҳқиқ ва муаррифи забони язгуломӣ Д. Эделман хизмати бузург кардаанд. Асарҳои ӯ «Язгулямский язык», «Язгулямского-русский словарь» маъхази бебаҳоянд дар омӯзиши ин забон.
Дар таҳқиқи забону гӯишҳои ишкошимӣ низ солҳои охир комёбиҳои зиёде ба даст омадаанд. Рисолаҳои илмии соҳибони ин забон З.О. Назарова (Системаи феъли забони ишкошимӣ) ва Н.О. Назаров (Ибораҳои рехтаи
соматикӣ дар забони ишкошимӣ) дастраси аҳли илм гардидаанд. Имрӯзҳо ин олимон ба омӯзиши масъалаҳои гуногуни забони ишкошимӣ, аз ҷумла лексика ва фразеологияи он машѓул буда, корҳои назаррасеро ба сомон расонидаанд.
Гӯиши наздик ба ишкошимӣ, ки дар водии Санглечи Бадахшони Афѓонистон густариш ёфтааст, то солҳои охир дар эроншиносӣ дастнохӯрда буд. Ба шароити душвори кишвари ҳамсоя нигоҳ накарда, пажӯҳишгари ҷавон Ш. Юсуфбеков солҳои 90-уми асри гузашта ба минтиқаи Санглеч сафар карда, ин гӯишро мукамммал омӯхта маводи зиёдеро ҷамоварӣ намуд ва чандин рисолаву мақолаҳоро оид ба забони сангличӣ ба табъ расонд.
Таҳқиқи забони вахонӣ ҳанӯз аз охири асри XIX таваҷҷуҳи забоншиносонро ба тарафи худ ҷалб намуд. Бо таъсиси шуъбаи помиршиносӣ ва ривоҷ ёфтани омӯзиши забонҳои помирӣ чанде аз зодагони Вахони Тоҷикистон таҳти сарварии помиршиносони рус ба пажӯҳиши савтиёту вижагиҳои дастурӣ, таърихи феъл, хусусиятҳои луѓавӣ пардохтанд.
Дар ин самт метавон А. Сайидмамадов (Хусусиятҳои наҳви ҷумлаи содаи забони вахонӣ), Б. Лашкарбеков (Таърихи феъли забони вахонӣ), А. Мирбобоев (Лексикаи чорводорӣ), С. Матробов (Лексикаи бозиҳо) - ро номбар кард, ки асару мақолаҳо ба табъ расонда, рисолаҳои илмӣ ҳимоя кардаанд.
Ҳамзамон бо идомаи пажӯҳишҳо оид ба забонҳои помирӣ фолклори ба ин забонҳо офаридашуда низ мавриди тадқиқи амиқ қарор гирифт. Дар ин самт пажӯҳишгароне чун доктори илмҳои филология, профессор, устоди зиндаёд Н. Шакармамадов, корманди илмӣ Н. Саркоров, Р. Ширинова, Х. Қадамшоева, В. Охонниёзов, Г. Ризвоншоева, Л. Давлатбеков, Н. Қурбонхонова асару мақолаҳои илмӣ таълиф намудаанд. Н. Шакармамадов мактаби фолкршиносии Бадахшонро ба вуҷуд оварда, шогирдони зиёдеро ба воя расонидааст. Эшон беш аз 20 китобу рисола, садҳо мақола ва гузоришҳои илмиро оид ба масоили гуногуни фолклори Кӯҳистони Бадахшон ба таъ расонидааст. Бо ташаббус ва ширкати ӯ чандин китобҳо ва мақолаҳои пурарзиш рӯйи чоп диданд, ки фолклоршиносии Бадахшонро поядору устувор сохтанд. Асарҳои Н. Шакармамадов китобҳояш: «Назми халқии Бадахшон», «Рубоиёт ва сурудҳои мардуми Бадахшон», «Даргилик-жанри махсуси фолклор», «Фолклори мардуми Помир», «Зарбулмасал ва мақолаҳои сокинони Шуѓнон ва Рӯшон», «Остонҳо» ва амсоли ин ба табъ расидаанд, ки ҳар кадомашон арзиши баланди илмию маърифатӣ доранд.
Маҳз дар заминаи маҳсули фарохпаҳлӯи хеш Н. Шакармамадов соли 1997 бо таълифу чопи маърӯзаи илмӣ дар намуди автореферат ба дарёфти дараҷаи баланди доктори илми филология сазовор гардид, ки онро метавон ифтихори помиршиносон арзёбӣ намуд. Шогирдону пайравонаш В. Охонниёзов, Л. Давлатбеков, Ҳ. Тавакалов, Г. Ризвоншоева, Н. Қурбонхонова оид ба адабиёти хаттӣ ва лафзии ин минтақа тадқиқотҳо анҷом дода, рисолаҳои номзадию докторӣ ҳимоя карданд ва натиҷаҳои пажӯҳишҳои илмиашонро ба сурати рисолаҳои илмӣ ба нашр расондаанд.
Таъсиси чунин як маркази азими илмӣ мавқеи помиршиносӣ ва помиршиносони тоҷикро то ҳадде дар арсаи байналмилалӣ густариш дода, барои омӯзиши таҷрибаи онҳо донишмандони мамолики хориҷӣ паси ҳам омадурафт доштанд. Чунончи, Нестор Свейн аз Норвегия, Ҷон Пейн аз Манчестери Биртания, Гаор Чан аз Чин, Домник Инчучан аз Фаронса, Беате Ренҳолд ва Роналд Еммерик аз Олмон, Габриелла Ванден Берг аз Ҳолланд- Нидерландия ба Тоҷикистон ташриф оварда, ба кору бори ҳар кадоме аз пажӯҳишгарони маҳаллӣ аз наздик шинос гардиданд. Бархе аз чунин меҳмонон мавзӯи тадқиқоти хешро ба помиршиносӣ алоқаманд намуда, фаъолияташоро дар ин ришта то кунун идома медиҳанд. Равобити илмию шахсии бархе аз номбурдагон ҳоло ҳам канда нашудааст. Чунончӣ, хонум Габриелла мадҳиясароию марсияхонии тоҷикии ҳофизони Бадахшони Тоҷикистонро мавзуи пажӯҳиши хеш қарор дода, дар ин ҷанбаи маънавиёти мардумӣ рисолаи докториро дифоъ намуд ва ҳам мақолоту китоби пурарзишро бо шарҳу тавзеҳи англисӣ чоп кунонд. Дилбохтагии донишмандро нисбат ба сарзамини Помир аз он ҳам метавон ёдрас намуд, ки ӯ забони шуѓнониро ба таври худомӯзӣ ба андозае аз худ кардааст, ки бо намояндагони он ба таври шифоҳӣ ва хаттӣ мубодилаи афкор намояд.
Соли 2010 дар шаҳри Хоруѓ конфренсияи байналлмилалӣ ба ибтикорӣ «Бунёди забонҳои таҳти таҳдиди хатари аз байнравӣ қарор дошта» баргузор гардид, ки эътибори баланди помиршиносии тоҷик гувоҳӣ медиҳад.
Дар конференсия намояндагони беш аз 10 кишвари дунё ширкат варзида, оид ба масоили матраҳшуда фикру мулоҳизаҳои судманд баён намуданд. Дар радифи пажӯҳишгарону коршиносони хориҷӣ помиршиносони тоҷик низ ба маърӯзаҳо гузоришҳои илмӣ баромад карданд.
Ба туфайли соҳибистиқлол шудани Тоҷикистон омӯзиш таҳқиқ ва ҳифзи забонҳои помирӣ чун мероси фарҳангии тоҷикон дар чандин суханрониҳои Сарвари давлат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда, дар сатҳи давлатӣ ба ҳифзу корбурди забонҳои Бадахшон моддаи ҷудогонаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ихтисос дода шудааст, ки ин ба зуҳури ҳодисаи нави фарҳангӣ мусоидат намуд. Дар радифи адабиёти бадеии тоҷикзабон адабиёти помирзабони муаллифӣ рӯ ба пойдорию устуворӣ ниҳод, ки аҳамияташ барои таърихи тамаддуни халқи тоҷик ва худшиносии он хеле муҳим мебошад, чаро ки ин падидаи фарҳангӣ иқдомгузории қавмҳои ориёии шарқӣ суѓдиён, бохтариён ва сакоиёнро дар ташаккули халқу миллати тоҷик бори дигар бо арзишҳои навини фарҳангӣ зинда кард.
Н. Офаридаев –сарходими шуъбаи забонҳои помирии ИИГ АМИТ, доктори илмҳои филологӣ, профессор
Муфассал ...
- Панҷшанбе, 01 Июн 2023
ИНЪИКОСИ МАҚОМ ВА МУНОСИБАТ БА ФАРЗАНД ДАР ВОҲИДҲОИ ЗАБОНИ ШУҒНОНӢ
Таваллуди кӯдак ва расму анъанаҳои вобаста ба он қисми ҷудонашавандаи фарҳанги ҳар як халқияту миллат ба ҳисоб мераванд. Албатта, дар мардуми куҳистони Помир, ба монанди дигар мардуми дунё, се марҳилаи гузариши инсоният, ки аввалаш аз давраи таваллуд оғоз меёбад ва мавзӯи мо ҳам бевосита ба ҳамин марҳила пайванд аст, расму анъанаҳо ва боварию мамнӯъниятҳои мухталиф аз давраи гузашта то кунун бо ин давра алоқамандӣ доранд. Мақолаи мазкур ду масъалаи барои ҳар як инсон муҳимро фаро мегирад, ки ҳар дуяшон марбут ба фарзанд (ziryot) мебошанд. Аз ин рӯ тасмим гирифтем, ки мақоларо ба ду қисмат ҷудо намоем. Дар қисмати аввали мақола ифодаҳое таҳти таҳлил қарор гирифтаанд, ки муносибати мардуми куҳистон нисбат ба таваллуди фарзанд ва нисбати безурётӣ, инчунин анҷом додани расму анъанаҳои гуногун бо мақсади фарзандор шуданро инъикос мекунанд. Қисмати дуюми мақола ифодаҳоеро дар бар мегирад, ки аз рӯи таҳлили онҳо мавқеи фарзанд дар оила, ё ба таври фардӣ мавқеи писар ё духтар дар оилаи сокинони Шуғнону Рӯшон бараъло намоён мегардад. Бахши мазкур расму анъанаҳои вобаста ба таваллуд замони аз ба хонаи шавҳар овардани арӯс ва тамоми марҳилаи ҳомиладориро дар бар мегирад. Вале аксарияти ин русум аз маросими хостгории духтар оғоз ёфта то арафаи тӯй ва тамоми марҳилаи тӯйро фаро мегиранд.
Тоҷикони Помир ба монанди дигар халқиятҳо нисбат ба таваллуди фарзанд меҳри беандоза доранд. Таваллуди фарзанд, писар бошад ё духтар, доим бо хурсандӣ пазируфта мешавад, вале безурётӣ баъзан боиси харобшавии оила мегардад. Вале, бояд зикр кард, ки аз давраҳои гузашта ва то ҳол дар мардуми Шуғнону Рӯшон муносибат ба зани безурёт мухталиф мебошад ва на ҳама вақт оилаҳо аз ҳамдигар ҷудо мешуданд. Бо сабабҳои гуногун, яъне хешутаборӣ, писанд омадани хулқу атвори духтар ба хонаводаи шавҳар, ё муҳаббати зиёд доштани зану шавҳар ба ҳамдигар ва ғ. оилаашонро вайрон намекарданд.
Аз давраҳои пеш гузаштагони сокинони Помир фарзандро savȝa-i Xuδoy медонистанд ва наёфтани фарзандро дар аксарияти мавридҳо ба хости Худо ҳавола мекарданд. Вобаста ба ин муаррихи шинохта Қаландаров Т. қайд кардааст, ки “сабабҳои бефарзандӣ дар мардуми Помир мухталиф буданд – чӣ фавқуттабиӣ, яъне хости Худо ва чӣ таъсири руҳҳои бадӣ” [4. 284]. Дуо бо мазмуни tamā xůnāndi doyim-aϑ kūdak šīntow (sado) vidat, tama garginūẋā tamā ziryot-en-at nabīra-yen viyen ‘бигзор дар хонаатон доимо хандаи (садо) кӯдак шунида шавад, фарзандон ва набераҳоятон шуморо иҳота кунанд” махсус барои навхонадорон дар мардуми тоҷикони Помир роиҷ ҳаст ва ҳатман ба ҳайси табрикот хонда мешавад. Чун дар фаҳмиши мардуми куҳистони Помир фарзанд savӡa-i Xuδoy “сабзаи Худо” дониста мешавад, дар муносибат ба вай то як андоза боэҳтиёт буданро тақозо мекунад. Кор фармудани як қатор таҳқирҳо ба монанди tarakmārg, juwůnamarg, bebarakat ва ба монанди инҳо нисбат ба фарзанд дар забони шуғнонӣ табу ба ҳисоб меравад. Чаро ки кӯдак худ фаришта аст ва дар канораш фариштаҳои зиёд дорад, ки ӯро эмин нигоҳ медоранд ва тибқи боварии мардум, фариштаҳо ҳам аз дуову суханҳои бад ва ҳам нек дуо мегиранд. Аз ин сабаб, мардуми Шуғнон боварӣ доранд, ки як таҳқир ё як дуои бади падару модар ё одами калонсол метавонад бо дуо гирифтани фариштаҳо кӯдакро ба ҳалокат расонад ё дар зиндагӣ ба бадбахтию нокомӣ ӯро дучор гардонад.
Тибқи боварии тоҷикони Помир анҷом додани амалҳои зиёди дорои хусусияти сеҳромез баҳри хушбахтии навхонадорон ва барои фарзанддор шудани онҳо мусоидат мекунанд. Баъзе амалҳо, ки махсусан ба соҳиби фарзанд шудани навхонадорон равона гардидаанд, дар арафа ва дар давоми тӯй иҷрои онҳо дар ин мардум ба ҳукми анъана даромадаанд. Масалан, дар мардуми Шуғнону Рӯшон як маросими муҳим, ки чанд рӯз қабл аз тӯй дар хонаи арӯс баргузор мегардад, бо номи jůmaburůn “ҷомабурон” маълум аст. Чун анъана ҳангоми ба назди занони даъватшуда овардани либосвории арӯс, ки аз рӯи анъана дар ғалбел гузошта мешаванд, дар таги он ширинӣ ё меваи хушк мегузоранд. Тибқи фаҳмиши қадимаи мардуми куҳистон ғалбел ба серфарзандии арӯсу домод “niwenc-at ẋůnči” мусоидат мекунад ва меваҳои хушкшуда нишонаи меҳру муҳаббати покро ифода мекунанд [6. 102]. Муҳаққиқ Қаландаров Т. амали пош додани ширинию меваи хушкро баъди пӯшондани либоси арӯсию домодӣ аз сари онҳо ба маънои соҳиби насл гардидани навхонадорон шарҳ додааст [5.с. 40]. Бояд қайд кард, амалҳои вобаста ба маросими тӯй аксаран танҳо хоси мардуми Шуғнон набуда, монандии ин русум дар дигар сокинони Помир (Вахон Рӯшон, Язгулом ва диг.), ҳамчунин дигар тоҷикони куҳистон роиҷ аст [2. 182-184].
Одатан дар анҷом додани аксарияти маросимҳои тӯй дар мардуми Шуғнон мавқеи зани серфарзанд нуфуз доштааст. Пештар либосвории арӯсро, ки дар маросими jůmaburůn “ҷомабурон” барои пора кардану дӯхтани он занонро даъват мекарданд, афзалияти пора кардани либосвориро аввалан ба зани серфарзанд ва дар ҳаёти оилавӣ хушбахт медодаанд. Хусусияти сеҳромезии ин амал дар гузаштани сифатҳои зани серфарзанд ба арӯс “niwenc” ҳувайдо мегардад. Табиати сеҳромези гузаштани сифату хислатҳои зани серфарзанд ба арӯс (niwenc) дар амали андохтани бистари шаҳмарду арӯс дар шаби аввали тӯй аз тарафи зани серфарзанд, ки таърихнигор Қаландаров Т ба ин ишора кардааст [5. 40], низ аён аст.
Ифодаи “kaẋt (žindam) ar niwenc bīrej γīptow” дар бистари арӯс гандум пошидан’ маънои ба монанди гандум сарсабз шудан, яъне соҳиби фарзанд шудани навхонадоронро мефаҳмонад. Ин расм дар арафаи тӯй, дар хонаи арӯс ҳангоми бастани бистари арӯсӣ ба ҷо оварда мшавад ва то кунун дар байни сокинони Шуғнон роиҷ ҳаст, вале дар бисёр ҷойҳо ба ҷои гандум биринҷро истифода мекунанд.
Ифодаи “niwenc důmān-ti kūdak ribīdow” (сари зонуи арӯс гузоштани кӯдак) амалеро нишон медиҳад, ки дар давоми тӯй, дар хонаи шаҳмард анҷом дода мешавад ва тарзи иҷрои он чунин аст. Ҳангоми арӯсро ба хонаи шаҳмард овардан, баъди рӯяшро кушодан “pīc-pat čīdow”, кӯдак (хосатан писарбача)-и ширмакро сари зонуи арӯс ва баъдан шаҳмард мешинонанд, бо мақсади он ки оилаи онҳо бефарзанд набошад ва ба зудӣ соҳиби фарзанд шаванд, ки ин амал низ инъикоскунандаи таъсири сеҳронаи кӯдак ба арӯсу домод мебошад. Ба ҳамин монанд расму анъанаҳо дар халқҳои дигар низ роиҷ будааст. Г. А. Гаҷиев –таърихшинос, дар бораи русуми тоисломии мардуми Доғистон, дар тасвири русуми ҳаёти оилавӣ-маишии ин халқият ҳамин расмро қайд кардааст, ва онҳо танҳо писарбачаро афзалтар дониста, сари зонуи арӯс мешинонданд, то ки давомдиҳандаи насл, яъне писар таваллуд гардад [3. 59].
Ҳангоми кушодани рӯйи арӯс ба истилоҳи забони шуғнонӣ pīcpatčīd, аз камон-ғӯлак ва химчаи дарахти баҳрадор истифода мекарданд. Муҳаққиқ Юсуфбекова З. камонғӯлакро ҳамчун ашёи рафъкунандаи бадӣ ва чӯби дарахти баҳрадорро рамзи сернаслӣ, серҳосилӣ маънидод кардааст [6.130].
Аз ин бармеояд, ки аслу моҳияти хонадоршавӣ асосан барои давом додани насл хеш мебошад. Ва мардуми Шуғнон барои ба ин хушбахтӣ ноил гардидан, расму анъанаҳои гуногунро, ки фарогири тамоми маросими тӯй ҳастанд, ба ҷо меовардаанд. Ҳарчанд то гузаштаи начандон дур мардум аз воситаҳои тиббӣ дур будаанд, вале мувофиқи фаҳмишу дарки ақлониашон аз усулҳои мардумӣ ва ҳар гуна амалҳои сеҳрона истифода бурда бисёр муваффақ ҳам шудаанд. Ба ҳамин маънӣ муҳаққиқон чунин мешуморанд : «барои инсони на аз беморӣ ва на аз ҳодисаҳои табиат ҳимояшуда, сеҳргароӣ бо усулҳои худ як дифои хаёлиро эҷод мекард» [3, 73]. Чун мардуми куҳистони Помир бо деҳаҳои дурдасташ аз ёрию мадади тиббӣ дар канор буданд, шояд маҳз ҳамин ҷиҳат вобастагии маросимҳо (таваллуд, тӯй ва мотам)-ро бо амалҳои сеҳрангез ва боварию эътиқод ба онҳо пурқувват гардонидааст.
Дар кисмати дуюми мақола тавре иброз доштем, бо таҳлили чанд ифодаҳои забонӣ муносибати мардуми Шуғнон нисбат ба фарзандро нишон диҳем. Фарзанд “ziryot” дар ҳаёти ҳар як падару модар умеди зиндагӣ, мояи хушбахтии оила ҳаст. Ба ду узви муҳимми инсон dīdā ‘дида, чашмон’ ва jigār ‘ҷигар’ шабоҳат додани фарзанд дар забони шуѓнонӣ беасос нест. Дида, ки ҳаммаънои калима чашм аст, узви биниши инсон ва ҳайвон мебошад [7. 543]. Ҷигар яке аз узвҳои дарунии бадани инсон ва баъзе ҳайвонҳо, ки ҳосилкунандаи заҳра мебошад ва барои таъмини мубодилаи моддаҳо дар бадан хизмат мекунад [7. 590]. Пас, вазифаи ин ду узв дар ҷисми инсон ниҳоят муҳим аст ва бо нуқс доштани онҳо ҳаёти инсон заифу бетароват мегузарад. Шояд фарзандро ҳам ба ҳамин ду узви инсон нисбат додан ба ҳамин мақсад бошад, ки оилаи бефарзанд ноқису бадбахт аст. Мавқеи истифодаи dīdā ҳамчун фарзанд дар забони шуғнонӣ маҳдуд ва муайян аст ва дар шаклҳои mu yi (δu…) dīdā “як (ду...) дидаи ман”, Xuδoy-I mu-rd δu (yīw…) dīdā δoδj “Худо ба манд у (як...) дида додааст”, as xu dīda-yen ris-um “аз дидаҳоям монам” истифода мешаванд. Ин воҳидҳоро шахс дар вақти собит кардани ҳаққияташ, ки нисбат ба сухан ё кирдораш нобоварию шубҳа доранд, кор мефармояд. Яъне ин маънои онро дорад, ки барои падару модар фарзанд аз ҳама азизу муқаддас аст ва савганд хӯрдан ба фарзанд далели бегуноҳию растагории шахсро исбот мекунад.
Вобаста ба jigār “ҷигар” дар забони шуғнонӣ воҳидҳои забонии jigar-sūxtā jigār-sūz “ҷигарсӯхта”, jigār cirafct-ow “сӯхтан, сӯзиши ҷигар”, jigār kānd sidow “ҷигарканд шудан” jigār zarδov sidow “ҷигар зардоб шудан” ва ғ., мавриди истифода ҳастанд, ки мафҳуми аз фарзанд ҷудо шудан, ё аз миён рафтани фарзандро баён мекунанд. Як хусусияти ҷигар ҳамчун узви биологии инсон дар он аст, ки вай хосияти худбарқароркунӣ дорад, аммо чун фарзанд аз миён меравад, ҷигар дигар ин хусусиятро аз даст медиҳад, ки ифодаҳои мазкур далели ин ақида мебошанд. Матн: odam-and di wi dod-at nān tar pāli sut, yi andům-i wi cirafct, wi ziryot di tar pāl-i sut wi jigār zarδov sut... mund-en δu ziryot as miyůn andoyd, jigar-suxtā-yum sat, mu jigār ik šič fuk zarδov-and… агар падару модари шахс аз миён раванд ягон андоми вай месӯзад, агар фарзанд аз миён равад, ҷигараш зардоб мешавад... ду фарзанди ман аз миён хестанд, ман ҷигарсӯхта шудам, ҷигарам ҳозир ҳамааш зардоб аст [Мамадпаноева Назархотун (с.т. 1940, истиқоматкунандаи ш.Хоруғ].
Тавре қайд кардем, дар забони шуғнонӣ барои ифода кардани фарзанд калимаи решагии ziryot кор бурда мешавад. Вобаста ба ин калима дар забони шуғнонӣ ифодаҳои маҷозии маъмул роиҷанд, ба монанди ziryot xu dod-at nān dawlat ‘фарзанд давлати падару модар’ ziryot dod-at nān boygari “фарзанд бойгарии падару модар”. Ин ифодаҳо фаҳмиши мардуми Помири Ғарбӣ, бахусус, шуғнониёнро оиди беҳтарин бойигарии дунё шумурдани фарзандро инъикос карда, мақоми кӯдакро дар доираи оила ва ҳам ҷамъият нишон медиҳанд.
Баъзе ифодаҳои дигар дар забони шуғнонӣ муҳиммияту афзалияти таваллуди писар дар оиларо нишон медиҳанд. Дар забони шуғнонӣ писарро бо калимаи puc ифода мекунанд. Ифодаи puc xu dod/tāt‘писар - меросхӯри падар’ хусусияти иҷтимоӣ дошта аз маънои ифода аён аст, ки мероси падарию бобоӣ, ки асосан замину чорворо дар бар мегирифт, дар мардуми Шуғнон аз қадим ба писар гузаштааст. Ифодаи mardina čīd-and ẋā-sitan “мард дар хона шаҳсутуни хонадон” дар фарҳанги мардуми Помир мавқеи мард дар оила ва мартабаи баланд доштани онро дар хонадон нишон медиҳад. Чунки дар хонаи урфии Бадахшонӣ шаҳсутун сутуни асосӣ ҳисоб меёбад ва писар (мард)-ро маҳз ба ҳамин сутун шабоҳат медиҳанд, ки вай асоси хонадон аст. Муҳаққиқ З. Юсуфбекова ҳам дар ин бобат қайд кардааст: “... чунин мешумориданд, ки писар дар натиҷа сардори оила мегардад, пуштибони оила, ворис ва давомдиҳандаи насл –“bunyod” дониста мешавад [6. 75]. Ба ҳамин монанд ифодаи mardīnā xůnāndi peδokun “мард дар хона пайдокунанда” вазифаи ва мартабаи баланди писарбача/мард дар хонадонро нишон медиҳад ва ба мард ҳамчун пайдокунандаи ризқу рӯзии хонадон нигоҳ мекарданд.
Ифодаи puc xu dod-at nān narvůnd senīj/narvůnd-yosīj ‘писар бардоранда /барандаи нардбони падару модар’ маншаи исломӣ дорад ва ин дар бисёр халқиятҳо роиҷ аст, ки ҳангоми аз дунё рафтани падару модар вазифаи писар аст, ки дар қатори аввал истода нардбон (тобут)- и падар ё модарашро бардорад. Ба ҳамин маъно ифодаи yi narvůnd-senīj-aϑ-en xurd ca vūγj-at “як нардбонбардорро аққалан барои худ таваллуд мекарданд” аз ноумедии оила барои соҳиби писар нашуданро ифода мекунад. Дар хусуси ин масъала муҳаққиқи шинохтаи рус М.С. Андреев ҳам ибрози назар кардааст. Вай дар фарҳанги мардуми водии Хуф нишон додааст, ки ҳоҷати падар ба таваллуд шудани писар дар ин мардум афзалият дорад. Чунки падар писарро ёрдамчии хона, давомдиҳандаи насл ва меросхӯри падар мешуморид [1. 46]. Ба ҳамин монанд ибораи pīc-ti sit pitêwij “хокро ба рӯйи (майит) партоянда” ҳам хусусияти динӣ дошта, яке аз вазифаҳои ҷонии писар ба шумор меравад. Маънии ин ибораҳо дар он аст, ки агар дар оила писар таваллуд гардад, хусусан падар худро бекасу танҳо ҳис намекунад. Ин амал дар забони шуѓнонӣ бо чунин ифода баён карда мешавад: puc di tund vud, be kas-at kasotat nist “агар писар дошта бошӣ, бекасу касот нестӣ”.
Барои ифода кардани духтар дар забони шуғнонӣ калимаи rizīn истифода мешавад. Дар забони мардуми шуғнон чунин ибораҳое, роиҷ ҳастанд, ки истифодаи онҳо танҳо нисбат ба духтар аст ва бо ин ифодаҳои мардумӣ мақоми духтар дар оила муайян карда мешавад. Ибораҳои rizīn – mardumand “духтар аз они мардум”, rizīn mardum bāẋ “духтар насибаи мардум”, rizīn vaj bāẋ “духтар насибаи берун” rizīn půn-ti tuẋā “духтар дар роҳ тӯша аст”дар забони шуғнонӣ маънои муваққатӣ будани духтар дар хонаи падару модарро ифода мекунанд, яъне духтар – ҳамчун фарзанд дар хонаи падарӣ ба ҳайси меҳмон аст. Падару модар духтарро бо умед калон мекунанд, вале ӯ хоҳ нохоҳ ба хонадони дигар меравад ва соҳиби хонаву дари дигар мешавад.
Ҳамин тариқ аз таҳлили ифодаҳои мазкур бармеояд, ки мардуми куҳистони Помир таваллуди фарзандро фоли нек медонистаанд, хушбахтию осоиштагии оиларо дар фарзандор шуданд меҳисобидаанд. Аз таҳлили ифодаҳои мазкур чунин хулоса баровардан мумкин аст, ки ҳарчанд мардуми Шуғнон нисбат ба таваллуди фарзанд, духтар бошад ё писар, як хел муносибат доранд, вале ифодаҳо нишон медиҳанд, ки афзалияту бартарият ва хоҳиши писардор шудани, хусусан падар бараъло ҳис карда мешавад.
Адабиёт:
- Андреев М. С. Таджики долины Хуф (Верховья Аму -Дарьи) Вып 1. /М.С.Андреев - Сталинабад: Из-во Академии наук Таджикский ССР, -1953. –522 с.
- Булатов А.О. Пережитки домонотеистических верований народов Дагестана в Х1Х - начале ХХ века. /Булатов А.О. Махачкала: Дагкнигоиздат, 1990. – 266 с.
- Гаджиев Г. А. Доисламские верования и обряды народов Нагорного Дагестана./ Гаджиев Г. А. Москва: «Наука» 1991. - 182 с.
- Қаландаров Т. С. Шугнанцы. (Историко-этнографическое исследование). Институт этнологии и антропологии РАН. / Қаландаров Т. С. Москва: 2004, -476 с.
- Каландаров Т.С. Магия в семейно-бытовой обрядности шугнанцев/ Каландаров Т.С. Этнос и культура, 2001 г., ЭО, № 1, с. 39-52.
- Юсуфбекова З. Семья и семейный быт шугнанцев конец ХIX – начало XX века. Институт этнологии и антропологии РАН. /Юсуфбекова З. Москва: 2015г. 220c.
- Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. Ҷ.2, Душанбе: 2008.-944 с.
НАЗАРШОЕВА ЧИЛЛА - мудири шуъбаи забонҳои помирии Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ
акс: https://aussiedlerbote.de/2021/09/deti-v-germanii-bolshoe-rukovodstvo-dlya-roditelej/
Муфассал ...