Мақолаҳо
- Ҷумъа, 06 Октябр 2023
САҲМИ ЗАБОНИ ТОЧИКӢ ДАР РУШДИ АФКОРИ ИЛМӢ ВА ФАРҲАНГИИ МАРДУМИ БАДАХШОН
Минтақаи Бадахшон аз кадимулайём гаҳвораи қавмҳои ориёӣ буда, дар каламрави он халқиятҳои мухталифи эронитабор шуғниҳо, рӯшониҳо, вахониҳо, риниҳо (ишкошимиҳо), язгуломиҳо ва ғайра умр ба сар мебаранд, ки ҳар яке аз онҳо бо гуйишҳои гуногуни эронӣ такаллум мекунанд. Ин вижагии Бадахшонро ба назар гирифта, муаррихон ва забоншиносон Помирро осорхонаи этнолингвисти қаламдод намудаанд . Бояд тазаккур дод, ки то охири қарни XIX ва ибтидои асри ХХ дар Бадахшон дар баробари забонҳои маҳаллӣ забони форсӣ-тоҷикӣ мавқеи хосаро ишғол мекард ва забони мазкур барои босавод намудани мардуми ин минтақа ва рушд бахшидани улуми мухталиф аз қабили адабиёт, забон, тиб, нуљум, таърих, фалсафа, улуми мазҳабӣ, наққошї, хушнависӣ ва ғайра нақши босазое бозидааст. Профессор Додихудо Карамшоев зимни пажуҳишоти худ перомуни густариш ва мавкеи забони форсӣ- точикӣ дар қаламрави Бадахшон дуруст тазаккур додаанд: «Забони тоҷикӣ дар Бадахшон ба унвони забони иртиботи байни ақвоми мухталифи ин сарзамин роиҷ аст ва ба ин восита мардуми Бадахшон арзишҳои фарҳангӣ ва суннатҳои қавми ориёиро бо ду забон ҳифз мекарданд. Забони помирӣ дар зиндагии мардум ба суратҳои мухталиф истифода мешавад. Чи шеъри фолклорӣ ва чи шеъри адабӣ бештар ба забони форсӣ-тоҷикӣ суруда шуда ва бинобар ин, тамоми ақвоми ин минтақа бо ин забон ошно ҳастанд. Аксари жанрҳои адабӣ, яъне ғазал, рубоӣ, мухаммас, достонҳои динӣ ва ирфонӣ дар Бадахшони бисёрзабон ғолибан ба форсӣ-тоҷикӣ навишта ва паҳн мешаванд ва бисёре аз расм ва ойинҳо ва аз ҷумла маросими «Чароғравшан», ки дар шаби савум баъд аз вафоти шахс баргузор мешавад, низ ба форсӣ-тоҷикӣ анҷом мешавад. Дуоҳо ва фотиҳаҳое, ки дар ҷашни арӯсӣ ва таваллуди кӯдак, маросими шурӯи хонасозӣ ва ворид шудан ба хонаи ҷадид хонда мешаванд, низ ба ин забон аст. Аммо баъзе аз анвои шеър ба забони маҳаллӣ низ суруда шудаанд. Аз жанрҳои мансури адабӣ қисса ва афсона, нақл ва ривоят, латоиф ва ғайра гоҳ ба забони помирӣ ва гоҳ ба забони форсӣ-тоҷикӣ гуфта мешаванд. Ҳамчунин, зарбулмасал ва мақол ва чистонҳо, ки аз жанрҳои кӯчаки фолклорї маҳсуб мешаванд, низ ба забони форсӣ ва ҳам ба забони маҳаллӣ нақл шудаанд. Замоне ки Ҳаким Носири Хусрав бо мақсади таблиғ намудани ақоиди исмоилия роҳи Бадахшонро пеш гирифтанд, ин мутафаккири бузург мардуми ин сарзаминро бо забони форсӣ-дарӣ ҳидоят намуданд ва барои онҳо даҳҳо ҷилд китобҳои пурарзишро дар мавзуоти фалсафӣ, адабӣ, ахлоқӣ ва ғайра ба забони форсӣ- тоҷикӣ таълиф намуданд, ки ин осори гаронбаҳо дар тӯли беш аз ҳазор сол дар хидмати мардуми кӯҳистони Бадахшон мебошад. Тавре Мискин Майҳанпараст тазаккур додаанд: «Носири Хусрави Қубодиёнӣ низ аз ҷабри яғмогарони салҷуқӣ ба Бадахшон паноҳ бурдааст... Ӯ дар Шуғнон, Бартанг, Рӯшон, Вахон, Сариқул, Кайрон ва Мунҷон аз ҷониби мардум гарм ва самимона пазироӣ медид ва суҳбатҳои ў ҳама ҷо бо забони шевои дарӣ дар ҷараён будааст». Ё донишманди тоҷик Азиз Мирбобоев доир ба густариши забони форсӣ-тоҷикӣ дар қаламрави Бадахшон ва маҳбубияти Ҳаким Носири Хусрав дар миёни мардуми ин сарзамин мефармояд: «Ошноии ақвоми ин вилоят бо забони форсӣ то ҳадде будааст, ки Носири Хусрави Кубодиёнӣ дар қарни 6-и ҳиҷрӣ тавонист мардуми ин вилоётро аз тариқи забони форсӣ ба мазҳаби исмоилия ташвиқ кунад. Чунонки аз ривоёт ва ашъори фолклорӣ, ки ҳанӯз ҳам дар байни моварои Помир ривоҷ дорад, маълум аст, мардуми ин сарзамин бо Носири Хусрав ба форсӣ такаллум мекарданд. Ва имрӯз мақоле «форсӣ шакар аст»-ро ба вай мансуб медонанд. Мазҳаби исмоилия, ки забони катаби аслии он форсӣ буд, барои тарвиҷи забони форсӣ дар ин ҳавза кумак кард».
Забони тоҷикӣ дар қаламрави Бадахшон ва соир кишварҳои ҳамҷавор дар тӯли асрҳои мухталиф на танҳо ҳамчун забони илм, адаб, дину мазҳаб, балки ҳамчун забони байналмилалӣ ва байни қавмӣ хидмат намудааст. Яъне, агар қавмҳои мухталифи Бадахшон бо ҳамдигар ва ё бо намояндагони миллатҳои дигар ҳамсуҳбат мешуданд, ҳатман аз забони тоҷикӣ истифода мебурданд. Рушди забони тоҷикӣ дар Бадахшон дар тӯли асрҳои гуногун шароити мусоид фароҳам овард, ки дар ин кишвар сарчашмаҳои муҳимми форсӣ-тоҷикӣ, аз ҷумла дастнависҳо дар мавзуоти мухталиф ба вуҷуд оянд, ки имрӯз теъдоди онҳо дар Бадахшон ба ҳазорҳо нусха (дастнавис ва чопи сангӣ) мерасад. Ин сарчашмаҳои хаттии форсӣ-тоҷикӣ бо ду роҳ дар Бадахшон арзи вуҷуд кардаанд. Аввал ин, ки замоне ки муҳассилини бадахшонӣ барои таҳсили илм роҳи мадориси Ҳиндустон, Покистон, Эрон, Афѓонистон, Самарқанд ва Бухороро пеш мегирифтанд, пас аз фарҷоми таҳсил онҳо китобҳои заруриро бо забони тоҷикӣ-форсӣ нусхабардорӣ намуда, бо худ ба Бадахшон меоварданд. Дувум, пас аз баргаштани муҳассилин онҳо дар зодгохи худ макотибҳои омӯзиширо таъсис дода, теъдоди зиёди кутуби форсӣ-тоҷикиро китобат намуда, миёни мардум паҳн мекарданд. Ин амали шоистаи нассохон имкони мусоид фароҳам овард, ки дар Бадахшон ҳунари наќќошӣ ва хушнависӣ низ рушд ёбанд ва хаттотон ва наққошони машҳур ба воя расанд. Барои собит кардани ин фикрҳо мехостем иттилооти чанд дастнависи форсӣ- тоҷикии дар Бадахшон дастраснамударо мавриди баррасӣ қарор диҳем:
Нусхаи аввал «Нисоби Шайх Саъдӣ» ном дошта, аз ҷониби Улфатшох ибни Сайид Хукуматшоҳ дар Бомбайи Ҳиндустон бо фармоиши пир Сайид Фаррухшоҳ ибни Шоҳпартовӣ китобат шудааст, ки котиб дар охири дастнавис зикр кардааст: <<Тамат, тамом шуд Нисоби Шайх Саъдӣ» алайхирраҳмон валғуфрон. Катаба мин ядулзаъиф фақир-ул-хақир, хоки пойи ҷамии дарвешон Сайид Улфатшоҳ ибни Сайид Ҳукуматшоҳ таҳрир ёфт, фӣ явмул ҷумъа, нуздаҳуми шаҳри ҷумодиулохир саннаи 1275 (1858-1859) дар шаҳри Бомбай буд. Тамат тамом».
Нусхаи дувум «Иршодоти Мавлоно Шоҳ Ҳасан Алӣ ва Мавлоно Шоҳ Алишоҳ» унвон дошта, аз ҷониби пир Шоҳ Ҳусайн дар шаҳри Пунои Ҳиндустон нусхабардорӣ шудааст. Пир Шоҳ Ҳусайн дар дастнавис зикр мекунад: «Ин чанд хатти шикастаи баста ба дасти нотамоми камина Сайид Шоҳ Ҳусайн валади Мирзо Муҳаммад Қосим аз валои Бадахшон аз сабаби фармоиши Сайид Қобилшоҳ валади Сайид Носиршоҳ дар мулки Ҳиндустон дар мавзеи шаҳри Пуна ба итмом пазируфт... Явми ҷумъа, чаҳоруми моҳи Зулҳиҷҷа, саннаи 1327 буд, ки тамом ёфт».
Дар асри ХІХ ва ибтидои ХХ дар Бадахшон ба шарофати тарвиҷи ҳунари нассохӣ, пахш гардидани теъдоди зиёди осори форсии илмӣ, адабӣ ва ҳунарӣ дар ин сарзамин илми таърихнигорӣ низ рушд кард ва дар Бадахшон чанд тан аз муаррихон ба воя расиданд, ки бо кӯшиши онҳо асарҳои таърихӣ оид ба таърихи Бадахшон ба забони ноби форсӣ-тољикӣ таълиф гардиданд. Дар ин давра, яъне соли 1880-81 милодӣ дар замони њукмронии Юсуфалихон аз ҷониби пир Сайид Фаррухшоҳ маснавии «Таърихи шоҳони Шуѓнон» таълиф гардид, ки донишманди мазкурро метавон яке аз аввалин муаррихон ва поягузорони илми таърих дар Бадахшон эътироф кард. Пир Сайид Фаррухшоҳ асари худро ба назм ва ба забони тоҷикӣ эљод намуда, дар он доир ба шарҳи ҳоли ҳашт нафар шоҳони Шуғнон иттилооти пурарзиш медиҳад. Ҳамчунин, аз ин донишманд то замони мо ашъори зиёди људогонае ба ёдгор мондаанд, ки онҳо ба мавзуъҳои таърихӣ ва инъикоси авзои иҷтимоии Бадахшони асрҳои гузашта бахшида шудаанд.
Дар ин давра аз ҷониби донишмандони дигар Курбон Мухаммадзода (Охон Сулаймон) ва Муҳаббатшоҳзода (Сайид Шохфитур) як асари мукаммал ва пурарзиш бо номи «Таърихи Бадахшон» ба забони тоҷикӣ таълиф гардид, ки ин асар дар чаҳор дафтар навишта шуда буд, ки он таърихи Бадахшонро аз замони Шоҳи Хомӯш то Юсуфалихонро дар бар мегирад.
Ҳамчунин дар ин аср як асари таърихии муаррих Ҳайдаршоҳи Муборакшоњзода «Таърихи мулки Шуғнон» ва Фазлалибеки Сурхафсар бо номи “Таърихи Бадахшон”ба забони тоҷикӣ тасниф шуданд, ки онҳо дар илми таърихнигории муосир ба хотири равшан сохтани таърихи ҳукмронии чиниҳо дар Шуғнон, сукунати оташпарастон дар Бадахшон, таърихи шоҳони Шуғнон ва ба Русия ҳамроҳ гардидани Помир дорои аҳамияти муҳим мебошанд. Метавон хотиррасон намуд, ки ҳар яке аз ин асарҳо дорои арзиши хосси илмӣ буда, ба таърихи тираи асрҳои собиқи Бадахшон равшанӣ меандозанд.
Дар баробари осори таърихӣ дар Бадахшон бо инкишоф ёфтани забони тоҷикӣ адабиёти тоҷик рушд намуда, шоирони зиёд тарбия ёфтанд ва осори манзуми худро ба забони тоҷикӣ эҷод намуданд, ки метавон шоирони машҳури Бадахшон ба мисли Саййид Фаррухшоҳ, Мубораки Вахонӣ, Саййид Ҷаъфар, Мирзоибоди Шидзӣ, Шоҳфутур Муборакшоҳзода ва дигаронро ном бурд, ки онҳо ашъори худро ба забони тоҷикӣ таълиф намуданд. Ҳамчунин бо баракати густариш ёфтани забони тоҷикӣ дар Бадахшон дар ин сарзамин мактабҳо ба вуҷуд омада, онҳо барои босавод гардондани мардум саҳми босазо гузоштанд.
Хуллас забони тоҷикӣ дар ҳаёти мардуми Бадахшон дар тўли асрҳо саҳми босазо гузошта буд. Маҳз ин забон буд, ки бадахшониён босавод гардиданд ва дар макотиб таҳсили илм намуданд ва ҳар гурӯҳе дар соҳаҳои гуногун соҳибкасб гардиданд.
Умед Мамадшерзодшоев
Ходими илмии шуъбаи таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б.Искандарови АМИТ
Муфассал ...
- Душанбе, 04 Сентябр 2023
ШАХСИЯТИ САТҲИ БАЙНАЛМИЛАЛӢ
Дарки равиши таърих суолҳоеро матраҳ месозад, ки нақши ин ё он шахсият дар раванди як давраи таърих чи гуна будааст. Тағйироту дигаргунихои ба амал омада ногузир буданд ё не? Агар чунин шахсияте фаъолият намекард, чархи таърих чӣ гуна ба кадом самт ҳаракат мекард. Ҳақиқати возеҳ ин аст, ки одамон таърихро меофаранд, ки проблемаи мухимми фалсафаи таърих ба шумор меравад. Накши шахсият дар навбати худ ба муносибатҳои конуният ва тасодуф алокамандӣ дорад Ба ин тариқ нақши шахсият ба чӣ вобаста аст, ба худи у, вазъи таърихӣ қонунҳои таърих,тасодуфҳо, ба ҳамаи омилҳо якбора ва чӣ тарз бо кадом равишҳо масоили муракккабанд, ки омузиши амиқро талаб мекунанд [1; 233].
Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президнети Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бемуболиға яке аз шахсиятҳои бузурги таърихи халқи тоҷик маҳсуб меёбад. Муҳтарам ЭмомалӣРаҳмон аз марзи шахсияти миллӣ берун баромада, чун шахсияти сатҳи байналмилалӣ шуҳрати ҷаҳонӣ пайдо намудаанд.
Нақши сиёсатмадори барҷаста Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи байналхалқӣ ва дохилӣ баррасии васееро талаб мекунад. Ба арсаи сиёсат омадани эшон дар таърихи навини халқи тоҷик падидаи нодире буд. Чун ватанпарасте дар шароити душвор ба майдон омад, дар гирудори ҳаводиси мураккаб обу тоб ёфт ва бошандагони Тоҷикистон хизматҳои барҷастаи уро ба назар гирифта ба ҳайси Пешвои миллат эътироф намуданд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси симои барҷастаи сиёсӣаз ҷониби сиёсатмадорони сатҳи ҷаҳонӣэътироф гардидааст.
«Шахсиятҳо таърихро меофаранд, онро дигаргун мекунанд, дар тахрих аз худ нақш мегузоранд ва номи худро вориди таърих мегардонанд. Бо баргузор гардидани Иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон номи Эмомалӣ Раҳмон вориди таърих гардида, солҳои минбаъда ӯ ба шахсияти таърихӣ на танҳо дар дохили кишвар, балки дар арсаи ҷаҳонӣ табдил ёфт. Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун меъмори Кохи бузурги сулҳ дар миёни сиёсатмадорони сатҳи ҷаҳонӣ мавқеъ пайдо намуд» [2].
Академик Евгений Примаков дар бораи сарвари кишвари мо навишта буд: « Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон солҳои зиёдест, ки роҳбарии ҷумҳуриашро ба зимма дорад ва мамлакатро бо роҳи дуруст бурд. Ҳамчунин вай дар муътадилсозии авзои дохилӣмусоидат намуд» [3].
Президенти Федератсияи Россия Владимир Путин хизматҳои Эмомали Раҳмонро ҳамчун намуна барои роҳбарони халқҳову мамолики дигар таъкид намуда гуфта буд: « Эмомалӣ Раҳмон яке аз симоҳои барҷаста буда,дар байни сиёсатмадорони ИДМ мавқеи намоёнро ишғол мекунад. Ин беҳуда нест. Тамоми ҷидду чаҳди у аз он шаҳодат медиҳад, ки дар Тоҷикистон раванди сулҳ тавре пойдор аст,ки назираш дар ҳеҷ мамлакате, ки чунин вазъияти муташанич дошт, дида намешуд. Ҳар он чӣоиди ин масъала дар Тоҷикистон амалӣ гардидааст, мисоли хубест барои биёр халқҳову мамолики дигар» [4]. В. В. Путин таъкид мекунад, ки Эмомалӣ Раҳмон на тан ҳо дар Ватани худ, балки да хориҷа низ чун ходими барчастаи сиёсӣ эътироф гардидаааст: « Шумо миёни ҳамватанон эҳтироми шоистаро сазовор буда, дар хориҷа ҳамчун ходими сиёсии соҳибтаҷрибаву дурбин ва Пешвои ҳақиқии кишвари худ эътироф шудаед»[5].
Нуктаи болоро Президенти Ҷумҳурии Узбекистон Шавкат Мирзиёев тақвият додаст: «Сиёсати давлатии босамари Шумо аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардида, ба инкишофи обрую нуфузи Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ мусоидат мекунад» [6].
Лозим ба ёдоварист, ки баргузор гардидани Иҷлосияи шонздаҳуми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Хуҷанди бостонӣ ва ба сари кудрат омадани Эмомалӣ Раҳмон рӯйдоди тақдирсозе буд, ки миллати тоҷикро аз вартаи буҳронӣраҳо сохта, тамомияти арзии кишвар, ваҳдати миллӣва бунёди давлатдории тоҷиконро дар охири қарни XX таъмин намуд. Истиқрори Сулҳ ва Ваҳдати миллӣ муҳимтарин омиле буд, ки соҳибистиқлолӣ ва ҳувияти кишвари моро ҳамчун давлати миллӣва пояҳои давлатсозии миллиро устувор сохт. Тоҷикистон бо чеҳраи хоси фарҳангии худ ба ҳайси давлати миллӣба арсаи муносиботи байналхалқӣ ворид гардида, бо роҳи инкишофи ботадриҷи иқтисодию иҷтимоӣқадам ба қадам ба суи рушд ва бунёди давлати дунявӣва ҳуқуқбунёд гом мебардорад. Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣва таърихи сулҳлфаринӣ барои мамолики дигари даргири ихтилофҳои дохилӣнамунаи ибрат мебошад. Бесабаб нест, ки собиқ Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Кофи Анан ба нақши Тоҷикистон дар арсаи сулҳофаринӣ баҳои баланд дода, гуфта буд: «Тоҷикистон ба дигар кишварҳо дар масъалаи ҳалли ихтилофоти дохилӣ мисоли беназире нишон дод. Ба андешаи ман ин саҳми муҳимми Тоҷикистон ба таърихи сулҳофаринист»[7].
Асосгузори сулҳу ваҳдат- Пешвои милллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми неру ва имкониятҳои сиёсиву дипломатии худро дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон ба ҳалли қазияи ҳамсоякишвар- Афғонистон бахшидааст. Аз ин ваҷҳ эшон чун сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣаз ҷониби ҷомеаи Афғонистон шинохта шуда ба хизматҳояшон арҷгузорӣ намудаанд. Овардани суханони шодравон Аҳмадшоҳи Масъуд, Қаҳрамони миллии Афғонистон дар ин бора ба маврид аст: «Истиқлолият ба Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон – ин сиёсатмадори дараҷаи ҷаҳониро дод. Имруз у машҳуртарин фарзанди Тоҷикистон ва тамоми тоҷикони ҷаҳон ва дусти ҳақиқии Афғонистон аст» [8].
Вақте сухан аз истиқрори Сулҳу субот ва Ваҳдат меравад, қабл аз ҳама мо бояд омилҳоеро муаян намоем, ки дар истиқрори Сулҳу Ваҳдати миллӣ ва раванди созандагю бунёдкорӣнақши ҳалкунанда бозидаанд. Метавон чанде аз муҳимтарин омилҳоро дар раванди истиқрори сулҳи тоҷикон номбар кард, ҳар кадоме аз онҳо нақши муайянеро дар давраи тақдирсози кишвар ифо намудаанд ва ҳар кадоме аз инҳо барасии ҷудогонаро талаб мекунад. Маъмулан, дар ин замина се омили муҳимтаринро метавон зикр кард.
Якум, омили шахсият, ки мақоми шахсияти Асосгузори Сулҳу Ваҳдат, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам ЭмомалӣРаҳмон дар раванди барқарорсозии сулҳ ва мусолиҳаи миллӣба ду омили дар зер номбаршуда баробар аст ва дар баъзе мавридҳо нақши ҳалкунандаро низ бозида буд.
Дуюм, омили айнӣ, ки ба иродаи халқи тоҷик ва табиати сулҳофарини у иртиботи мустақим дошта, сиёсати оштии миллиро пайгирона ҷонибдорӣ намуд;
Сеюм, омили байналмилалӣ, ки ба сиёсати сулҳҷуёнаи кишварҳое вобастагӣдошт, ки дар барқарор намудани сулҳ дар сарзамини тоҷикон манфиатдор буданд ва ҳар кадоме аз ин кишварҳо дар истиқрор ва бе бозгашт намудани сулҳ саҳми арзандае гузоштаанд.
Муссалам аст, ки шахсият дар раванди просесси мураккаб ва тақдирсози сиёсӣмасъулияти бузурге ба душ дорад. Комёбӣдар раванди сиёсӣ аз бисёр ҷиҳат ба кордонӣ, мулоҳизакорӣ, дилсузӣ, фарҳанги сиёсӣва кору амали шахсият вобаста аст.
Зуҳури лидери умумимиллӣба тафаккури миллӣва ифтихороти миллӣиртибот дорад. Зеро ифтихори миллӣ, ки дар муҳаббат ба Ватан ва таъриху фарҳанги он зоҳир мегардад, дар даврони соҳибистиқлол гардидани кишвар то андозае инкишоф ёфт ва барои рушди тафаккури умумимиллӣдар ҷомеа заминаи муаян ба вуҷуд омад. Аз ин ру тафаккури умумимиллӣметавонад, лидери умумимиллиро тарбия намояд.
Бояд гуфт, ки лидери умумимиллӣ дар навбати худ шахсияти байналмилалист. Ва имрӯз бо боварии том гуфта метавонем, ки ЭмомалӣРаҳмон сарвари умумимиллии Тоҷикистон маҳсуб гардида, аз ҷониби тамоми ақшори ҷомеа, намояндагони халқу миллатҳои сокинони Тоҷикистон, аъзо ва ҷонибдорони созмону аҳзоби мухталифи сиёсӣ эътироф гардидааст ва дар сатҳи байналмилалӣ соҳиби обрую нуфузи баланд мебошанд.
Ибрати шахсӣ, ҳусни ният, масъулиятшиносӣ, муқаддас шинохтани манофеи давлату миллат, тафаккури умумимиллӣ, пойбанди арзишҳои демократӣ, эътрофи ғояҳои гуногуни сиёсӣва гуногунандешӣдар ҷомеа, ки аз ҷониби ЭмомалӣРаҳмон зоҳир мегардиданд, ба руҳия ва тафаккури собиқ мухолифин низ таъсир расонданд.
Истиқрор ва таҳкими Ваҳдати миллӣ самтҳои муҳимми ҳаёти иҷтимоию сиёсии ва иқтисодии мамлакатро фаро гирифт ва фазои мусоиди рушдро фароҳам овард.
- ваҳдати сиёсӣ дорои як қолаби муайяни демократӣ гардид, неруҳои ватанпараст дар асоси ғояи миллии созанда дар атрофи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мутаҳид гардидаанд;
- ваҳдати манотиқи кишвар таввасути шоҳроҳҳои замонавӣ аз назари коммуникатсионӣ таъмин гардид, ки на танҳо дар рушди иқтисодии минтақаҳо нақши бузург бозид, балки ба рушди шуур ва ҷаҳонбинии миллӣ мусоидат намуд:
- ваҳдати байналмилалии халқҳои Тоҷикистон устувор гардида чун давлати демократӣҶумҳурии Тоҷикистон барои нкишофи фарҳангии тамоми қавму халқҳои мамлакат шароити мусоид фароҳам овард;
- ваҳдати динии сокинони Тоҷикистон таҳким ёфта, барои пайравони тамоми адёну мазоҳиби бошандагони мамлакат дар иҷрои расму оинҳои диниашон шароити мусоид фароҳм оварда шуда онҳо чун шаҳрвандони баробарҳуқуқ дар рушди Тоҷикистон саҳми худро мегузоранд.
Таблиғи масъулиятшиносӣ дар даврони тақдирсози Ватан самти асосии фаъолияти роҳбари давлат Эмомалӣ Раҳмон ба шумор мерафт. Маҳз ибтикори шахсӣва масъулияти бузург барои тақдири халқу Ватан ба Сарвари давлат имконият дод,ки ба боварии кулли мардуми Тоҷикистон арзанда гардад.
Имруз тоҷикистониён дар фазои сулҳу оромӣба меҳнати бунёдкорона машғуланд ва итминон доранд, ки ба оромии кишвар осебе намерасад. Зеро Ваҳдат омили муҳими тараққиёти ояндаи мамлакат ва беҳтар шудани сатҳи зиндагии мардум мебошад.
Дар истиқрори суббот ва рушди муътадили мамлакат Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси шахсияти маъруфи давраи ҷадиди таърихи халқи тоҷик, лидери эътирофшудаи умумимиллӣва ходими намоёни сиёсати байналмилалӣ нақши бузурги созандагиро баҳри ояндаи неки кишвар бар душ дошта, сокинони Тоҷикистонро дар атрофии худ муттаҳид карда, ба меҳнати бунёдкорона барои ободии Ватан даъват менамояд.Таҳти роҳбарии эшон дар мамлакат барномаҳои азими иқтисодию иҷтимоӣ амалӣ мегарданд. Дар Тоҷикистон давлати миллии иҷтимоӣ бунёд гардид, ки аз пуштибонии ақшори васеи мардум бархурдор аст.
Барои рушди босуботи иқтисоди миллӣ замина ва шароити мусоид ба вуҷуд омада, баҳри боло бурдани сатҳи зиндагии мардум шароити муайяне фароҳам омад. Ҳадафҳои стратегии рушди иқтисодӣва иҷтимоии мамлакат муайян гардида, дар ин замина корҳои бузурге дар самтҳои аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо намудани мамлакат, ба даст овардани истиқлолияти энергетикӣва таъмини амнияти озуқаворӣ ва ба кишвари саноатӣ табдил додани Тоҷикистон анҷом дода шудаанд.
Эмомалӣ Раҳмон бешубҳа шахсияти ҷаҳонӣ мебошад. Дар шароити мураккаби вазъи байналмилалӣ миллат ба сарвари эътирофшудаи умумимиллӣ эҳтиёҷ дорад, Лидери умумимиллӣ ва шахсияти ҷаҳонӣ - Пешвои миллат кафили Иттиҳод, Якпорчагӣ ва Ҳамраъии ҷомеаи Тоҷикистон ва рушди босуботи мамлакат дар шароити зудтағйирёбандаи ҷаҳон ва вазъи мураккаби байналмилалӣ мебошанд.
Пайнавишт:
1.Гринин Л.Е. Роль личноси в истории: История и теория вопроса \\ Модели, системы, сети в экономике, технике, природе и обществе – 2015, №3(7). – С.233-237.
2.Офаридаев Н. Меъмори Кохи бузурги сулҳ \\ Садои мардум
2012, 19 ноябр.
- Шахсиятҳои ҷаҳонӣ дар бораи Эмомалӣ Раҳмон \\ Садои мардум. -2015, №132, 5 октябр.
- Шахсиятҳои ҷаҳонӣ дар бораи Эмомалӣ Раҳмон \\ Садои мардум. -2015, №132, 5 октябр.
- Барқияҳои табрикӣ\\ Садои мардум. -2018, №122 9 сентябр.
- Барқияҳои табрикӣ\\ Садои мардум. -2018, №122 9 сентябр
7.Фаттоев С., Сайфидддинов М. Президенти мардумӣ\\ Садои мардум, - 2012, № 126, 4 октябр.
- Шахсиятҳои ҷаҳонӣ дар бораи Эмомалӣ Раҳмон \\ Садои мардум. -2015, №132, 5 октябр.
Назрӣ Офаридаев
сарходими илмии Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ
Муфассал ...
- Панҷшанбе, 15 Июн 2023
ЗАБОНИ ДАВЛАТӢ – ОМИЛИ ТАҲКИМБАХШИ ВАҲДАТИ МИЛЛӢ
Омили муҳимми рушди босуботи мамлакат ваҳдату якпорчагии мардум мебошад. Ғояи миллии ваҳдат торафт ба умқи дарку фаҳми ҷомеа таъсир мерасонад. Дар тарғибу ташвиқи ғояи Ваҳдат нақши забони миллӣ басо бузург аст. Забони ягонаи миллии пурқудрат омили муҳими ваҳдати миллӣ мебошад, зеро забони ягонаи адабӣ намояндагони тамоми забонҳо, гӯишҳо ва лаҳҷаҳои Тоҷикистонро муттаҳид месозад. Забони тоҷикӣ ба забони муоширати байналхалқӣ дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон табдил меёбад. Дар асари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомали Раҳмон дар ин маврид таъкид шудааст: « Далели ин гуфтаҳо он аст,ки дар тамоми ин давраи таърихӣ, ҳатто дар сахтарин солҳои ҷанги дохилӣ яке аз манфиатхое, ки тамоми гурӯҳу табақоти ҷомеаро, сарфи назар аз тамоюлоту сахтгириҳои иҷтимоию сиёсӣ, ба ҳам мепайваст, масъалаи забон буд. Ин ягона мавриде буд, ки ҳизбу ҳаракатҳои мухталиф нисбат ба он ҳамфикру ҳамақида буда, мафиати миллиро аз ормонҳои гуруҳӣ ва ҳадафҳои зудгузари ҳизбиву идеологии худ болотар мегузоштанд» .
Забони давлатӣ яке аз муҳимтарин аркони давлати миллӣ маҳсуб меёбад. Метавон гуфт, ки дар баробари Нишон, Парчам ва Суруди миллӣ забони давлатӣ низ ба қатори муқаддасоти миллӣ дохил мешавад. Дар ташаккул ва рушди давлатдории навин ва устувории он дар умури сиёсӣ иқтисодӣ, иҷтимои ва фарҳангӣ забони давлатӣ нақши муҳим дорад. Забон дар баробари рукнҳои асосии давлати соҳибистиқлол ба ҳисоб рафтан. инчунин омили муҳимми ягонагии давлат низ маҳуб меёбад. Ҳар як давлат вазифадор аст, ки на танҳо рукни муҳими сохибистиклолии худро мустаҳкам нигоҳ дорад, балки ҷиҳати рушди он ғамхорӣ намуда, густариши онро дар қаламрави мамлакат ва берун аз он таъмин намояд. Забони миллӣ василаи ифодаи идеологияи давлалатӣ мебошад ва дар татбиқи он саҳми чашмрас мегузорад. Ғояи миллии ҳар як давлат ба василаи забони назм, адабиёт ва санъату ҳунар ифода ёфта,дар дилу ниҳоди ҳар як фард ҷойгузин мегардад.
Дар шароити имрузаи ҷаҳонишавӣ ба фаҳму дарки аҳли ҷомеа, махсусан насли ҷавон расонидани таъриху тақдири забони тоҷикӣ , кудрату тавоноии он ҳамчун муқаддасоти миллӣ, фароҳам овардани шароити мусоид барои рушду нумӯи забони тоҷикӣ дар давраи Истиқлол ба тақвияти худшиносии миллӣ, тарбияи рӯҳияи ватанпарастӣ, ифтихори шаҳрвандӣ, бедор намудани ҳисси муҳаббату эҳтиром нисбат ба забон ва омӯзишу аз худ намудани забони тоҷикӣ ва забонҳои дигар ва инчунин ба боло рафтани сатҳи худогоҳии маърифатию маънавӣ ва мафкуравии сокинони мамлакат мусоидат мекунад.
Илова бар ин забон падидаи фарҳанги миллист,ки маҳз тавассути он миллат ҳувияти хешро таҳким бахшида, муаррифӣ месозад ва онро ҳифз менамояд. Ба ибораи дигар, забон ҳастии миллат мебошад. Ба сифати падидаи (феномени) фарҳанги миллӣ забон на танҳо ҷузъи фарҳанг ба ҳисоб меравад, балки вижагиҳои равонию маърифатӣ ва маънавии халқро низ инъикос менамояд. Дар забони ҳар як миллат равоншинохтии ҳамон миллат акси худро ёфтаааст. Аз ин рӯ забон бузургтарин ёдгории маданӣ ва маънавии миллат мебошад. Маҳз таввасути забон дастовардҳои фарҳангии миллат аз насл ба насл, аз як замон ба замони дигар, аз як давра ба давраи дигар, аз як қарн ба қарни дигар интикол ёфта, дастраси башарият мегарданд. Забони миллӣ омили муҳимми фарҳанг ва рушди он мебошад. Фарҳанги миллӣ аз бузургию шаҳомати миллат гувоҳӣ медиҳад. Фарҳанги миллат дар шароити ҷахонишавӣ аз ҷумлаи умдатарин намоди ҳифзи ҳувият ва умдатарин васоитаи муаррифии миллат дар ҷаҳони имрӯзаи зудтағйирёбанда ба шумор меравад. Забони миллӣ ва фарҳанги миллӣ ду ҷузъи як падидаи ҳувиятсозӣ ва давлатсозӣ махсуб гардида, ҳифзи асолат ва таҳкими пояхои онҳо бар мабнои рақобатпазирӣ бо фарҳангу забонҳои дигар вазифаи умдаи давлатист. Илова бар ин ҳифзу таҳкими забон ва фарҳанги миллӣ ба таҳкиму устуворсозии пояҳои истиқлолияти давлатӣ мусоидат мекунанд. Забони давлатӣ омили муҳимми таҳкими ваҳдати миллӣ низ мебошад Хамчунин забони давлатӣ омили муҳими иттиҳод ва ҳамбастагии миллатҳо ва халқиятҳои сокини ҷумҳурӣ маҳуб мешавад. Эътироф гардидани забони тоҷикӣ ба сифати забони давлатӣ ба муттаҳид шудани тамоми қавму миллатҳои сокини Тоҷикистон мусоидат намуд. Қабул шудани қонун «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» вазъи этнолингвистии сифатан наверо ба вуҷуд овард,ки он барои баланд бардоштани мақому манзалати забони тоҷикӣ, риояи меъёрҳо ва рушди он заминаи воқеӣ фароҳам овард. Аз тарафи дигар ба вазъи ҳуқуқии тамоми забонҳои сокинони Тоҷикистон новобаста ба «хурдию бузургиашон» эҳтиром гузошта шуд. Ба ҷуз аз забони давлатӣ ба забонҳои тамоми сокинони Тоҷикистон ҳуқуқи корбурд ва инкишофи озодона дода шудааст.
Қонуни мазкур дурнамои рушди забони далатиро дар асоси меъёрхои муқарраргардида дар иртибот бо вазъи ҳуқуқии забони давлатӣ аз ҷумла меъёрхои истифодаи дигар забонҳо дар шароити кунунии муносибатхои дохилӣ ва хориҷии кишвар танзим ва мукаррар менамояд. Дар даврони соҳибистиқлолии Тоҷикистон давраи нави рушди забони куҳанбунёди тоҷикӣ оғоз гардида, чун забони давлатӣ мақоми манзалати баландро соҳиб шуд. Дар партави сиёсати фарҳангпарваронаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомали Раҳмон забони тоҷикӣ таҳти ҳимояи давлат қарор гирифт. Вазифаи ҷамъиятии забони адабии тоҷикӣ густариш ёфта, мақоми давлатии он дар тамоми арсаҳо таҳким ёфт.
Дар суханрониҳои Сарвари давлат, асру мақолаҳои ба масоили забон бахшидашудаи эшон нақши забон ҳамчун падидаи фарҳанги миллӣ дар тақвияти худшиносии миллӣ, равнақи тафаккур ва шуури миллӣ, эҳёи арзишҳои миллӣ ва омили муҳимми давлатсозӣ дар шароити кунунии ҷаҳонишавӣ пайваста таъкид мегардад.
Забон падидаи иҷтимоӣ ва фарҳангист, ки дар асари таҳаввулоти иҷтимоӣ ба тағйироту дигаргуниҳо дучор ояд ва ин як омили айниии (объективии) рушду инкишофи забонҳост. Забон ба истилоҳ табиати шахшуда ва тағйирнопазир надошта, дар асари таҳаввулоти берунӣ қонуниятҳои дохилии он низ метавонанд дигаргун шаванд. Дар дунё забоне нест, ки ба қавле танҳо дар деги худаш ҷӯшад. Хоҳем нахоҳем забон аз забони дигар вожаҳо, унсурҳои дастуриро вом мегирад (иқтибос мекунад). Забони тоҷикӣ низ аз ин конуниятҳои инкишофи забонҳо истисно нест. Пайдоиши забонҳои нав, дигаргун шудани номи забонҳои мавҷуда, пайдоиши номи нави забонҳо бо дар назардошти таҳаввулоти иҷтимоию сиёси як амри вовоқеист. Бо чанд ном маълум будани забони тоҷикӣ ( дарӣ, порсӣ, форсӣ, порсии дарӣ, форсии дарӣ) низ ба омилҳои ичтимоӣ вобаста аст. Бояд ёдовар шуд, ки номи забон аз ҷониби соҳибони он муайян мегардад. Аз тарафи дигар олимону донишмандон ин ё он номро бо дарназардошти асосҳои илмиву фарҳангӣ ва сиёсӣ махсуси забон медонанд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомали Раҳмон масълаи мазкурро дар асари «Забони миллат – ҳастии миллат» масъалаи арзёбӣ намуда, зикр намудаанд: «Зуҳури номвожаи Тоҷикистон ва таркиби «забони тоҷикӣ» дар ибтидои садаи XX сабабҳои хоси сиёсӣ ва далелҳои дурусти объективӣ низ дошт. Аввал он ки ҳангоми таъсиси номи ҷумҳуриҳои нав ва забони онҳо аз номи миллат ва қавму қабилаҳои сокини онхо гирифта шуд, ба мисли Ӯзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон. Бинобарин, аз ин нигоҳ Тоҷикистон ва забони тоҷикӣ низ мутобиқи ин меъёр буд».
Тариқи раъйпурсии умумӣ қабул шудани Қонститутсияи Ҷумхурии Тоҷикистон дар тақвияти истиқлолияти давлатии Тоҷикистон нақши бузурге бозид. Ин санади санавиштсоз давлати тозабунёди Тоҷикистонро чун давлати ҳуқуқбунёд, дунявӣ, иҷтимоӣ ва ягона муаррифӣ сохта, мавқеи баналмилалии кишвари навбунёди моро таҳким бахшид. Дар Қонуни Асосии ҳар як кишвар муайян намудани номи забони расмӣ ва давлатӣ аз ҷумлаи масъалахои меҳварӣ мебошад. Номи забони расмию давлатии Тоҷикистон бо иттифоқи ороъи аксарияти мутлақи мардуми Тоҷикистон – забони тоҷикӣ пазируфта шуд. Пазируфта шудани номи забон ба меъёрҳои илмию фарҳангӣ ҷавобгӯ буда, аз тарафи ҷомеаи байналмилалӣ низ пазируфта шуда, боиси эътирози доираҳои расмии ягон давлат нагардида буд. Вазъи нави иҷтимоию геосиёсӣ тақозо менамояд, ки тоҷикро чун миллати пешрафта, соҳиби таъриху фарҳанги ғанӣ, ки дар рушди афкори созандаи умумибашарӣ саҳм гузоштааст, дар шароити нави таърихӣ барои ҷаҳониён муаррифӣ созем.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомали Раҳмон дар асарашон «Забони миллат – ҳастии миллат» дар робита ба масъалаи мазкур чунин таъкид кардаанд: «Назар ба воқеиятҳои ҷорӣ, ба андешаи мо, номи расмии забони давлатии мустақилу соҳибихтиёри Тоҷикистон «забони тоҷикӣ» ба тамоми меъёру талаботи илмӣ ҷавобгӯ буда, ҷанбаҳои сиёсӣ ва равонии ин масъаларо низ дар бар гирифтааст. Он ба монанди аксарияти забонҳои дунё баёнгари номи миллат,яъне тоҷикон ва кишвари онҳо Тоҷикистон мебошад» .
Соҳиби истиқлоли комили сиёсӣ гардидани Тоҷикистон дар сарнавишти миллати куҳанбунёди тоҷик давраи нави тақдирсозе буд, ки барои рушди фарҳангу забони миллӣ шароити мусиде фароҳам овард. Тоҷикистон бо чеҳраи хоси фарҳангии худ ба ҳайси давлати миллӣ ба арсаи муносиботи байналхалқӣ ворид гардида, бо роҳи инкишофи ботадриҷи иқтисодию иҷтимоӣ қадам ба қадам ба сӯи рушд ва бунёди давлати дунявӣ ва ҳуқуқбунёд гом мебардорад. Барои рушди босуботи иқтисоди миллӣ замина ва шароити мусоид ба вуҷуд омада, баҳри боло бурдани сатҳи зиндагии мардум шароити муайяне фароҳам омад. Ҳадафҳои стратегии рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии мамлакат муайян гардида, дар ин замина корҳои бузурге дар самтҳои аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо намудани мамлакат, ба даст овардани истиқлолияти энергетикӣ ва таъмини амнияти озуқаворӣ анҷом дода шудаанд.
Бояд ёдовар шуд, ки фарханги миллии тоҷик кайҳо аз бунбасти маҳдуди маҳаллӣ берун баромада, дар намоишгоҳу ҷашнвораҳои ҷаҳонӣ муаррифӣ гардида, забони тоҷикӣ низ, ки ҷузъи фарҳанги миллӣ маҳуб ёфта аз нав мақому нуфузи байналмилалӣ пайдо намуд. Фарҳангу забони миллӣ заминаҳои маънавии бунёди давлатро фароҳам меоваранд ва давлати миллиро дар ҷаҳон, қабл аз ҳама бо фарҳангу забонаш мешиносанд, ки тоҷикон кайҳо боз чун мардуми фарҳангиву тамаддунсоз шинохта шудааст. Нуктаи зайл дар асари Пешвои миллат «Забон – ҳастии миллат” бори дигар моро ҳушдор медиҳад, ки ба арзишҳои таърихии офаридаҳои моддиву маънавии халкамонро дар асри имруз арҷгузорӣ намоем: « Хушбахтона, халқи мо аз ҷумлаи чунин мардумони фарҳангзову тамаддунсози дунёи қадим ба шумор меравад. Офаридаҳои моддиву маънавии дар як минтиқаи васеи ҷаҳон паҳн гардида, на танхо мардуми ҳамнажоду ба ҳам наздик, балки қавму қабилаҳои гуногунро дар домани худ парваридааст. Бинобар ин, агар аз захираҳои сарватҳои моддӣ ва иҷтимоию сиёсии садахои охир дороиҳои озимаи ҷаҳони нав ва шароити муосир барои мо камтар боқӣ монда бошад ҳам, вале аз ҷиҳати мероси фарҳангӣ ва арзишхои ахлоқиву маънавии умумибашарӣ мо соҳиби сарвати нодиру камназире будем, ки дар тору пуди миллат танидааст» [1,28].
Имрӯз нақши забони тоҷикӣ ба сифати забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон чун падидаи шуури миллӣ, омили ташаккули афкори солими ҷамъиятӣ ва василаи мафкураи созандаи давлатӣ дар устуворсозии чанбаҳои фарҳангию маънавии давлатсозӣ, тахкими истиқлолияти давлатӣ ва таъинсозии ҳувияти миллӣ, тақвияти нуфузи баналмилалии Тоҷикистон барои ҷомеаи мо аз ҳар вақти дигар басо чашмрас ва ҳадафманд ба назар мерасад.
Назрӣ Офаридаев,
доктори илмҳои филологӣ, сарходими илмии шуъбаи забонҳои помирии Институти илмҳои гуманитарии ба номи академик Б Искандарови АМИТ
Муфассал ...
- Ҷумъа, 02 Июн 2023
ДОДХУДО КАРАМШОЕВ-АСОСГУЗОРИ МАРКАЗИ ИЛМИИ ТАҲҚИҚИ ЗАБОНҲОИ ПОМИРӢ ДАР ТОҶИКИСТОН
Басо рамзист ва боиси ифтихору сарфарозист, ки имсол 90-солагии бузургдошти доктори илмҳои филология, профессор, Арбоби шоистаи илм ва техникаи Тоҷикистон, устоди зиндаёд Д. Карамшоевро гиромӣ медорем. Таъсиси ИИГ марҳилаи наве дар инкишофи омӯзиши илмии забонҳои помирӣ, фолклору адабиёт, таъриху фалсафа ва масоили иҷтимоию иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Аз сӯи дигар таъсиси инсититути номбурда дар маркази вилоят аз рушду нумӯи неруҳои илмии соҳаи помиршиносӣ гувоҳӣ медиҳад, ки дар бунёди ин маркази илмии помиршиносӣ хидмати профессор Д. Карамшоев хеле бузург буд.
Пажӯҳиш ва омӯзиши забонҳои помирии Бадахшон таърихи беш аз як қарнро дар бар мегирад. То солҳои шастуми садаи XX омӯзиши забонҳо ва гӯишҳои қадимбунёди гурӯҳи помирии Бадахшон дар хориҷи кишвар бо кӯшишу ташаббуси ховаршиносони Русия ва мамолики гуногуни Аврупо Г. Залеман, И.И. Зарубин, В.С. Соколова, М.Н. Боголюбов, Н.А. Болдирев, Л.А.Лившиц, А.Л. Грюнберг, И.М. Стелбин-Каменский (Санкт-Петербург), В.С. Расторгуева, Т.Н. Пахалина, Д.И. Эделман (Маскав), Г. Моргенстерне (Норвегия), В. Гейгер, В. Ленс, Х. Шелд (Олмон), Р. Готиё (Фронса) ва дигарон ба роҳ монда шуда буд.
Ба арсаи илм омадани Додхудо Карамшоев дар самти омӯзиши забону фарҳанги кӯҳистони Помир паёмадҳои назаррасро ба бор овард. То солҳои шастуми қарни гузашта омӯзиши илмии забонҳои помирӣ маркази расмии худро надошт. Забонҳои помирӣ дар доираи омӯзиши забонҳои гурӯҳи эронӣ таҳқиқ мешуданд. Адами мавҷудияти маркази алоҳидаи илмӣ ба таҳқиқу баррасии мукаммал ва тибқи нақша сурат гирифтаро таъмин намекард.
Таъсиси маркази илмиии омӯзиши забонҳо ва фолклори Бадахшон – имкони онро муяссар сохт, ки аз ҳисоби филологҳои маҳаллӣ, ки ин забонҳо – забонҳои модарии онҳо мебошанд, мутахассисони илмӣ тарбия ёбанд. Яке аз шарқшиносони маъруф – муҳаққиқи таърихи забонҳои эронӣ М.И. Оранский навишта буд: «Ба арсаи илм ворид гардидани гурӯҳи мутахассисоне, ки барояшон ин забонҳо- забони модариашон мебошад, дар инкишофи ин соҳаи эроншиносӣ марҳилаи нави ояндадор маҳсуб меёбад». Суханони эроншиноси маъруф дар солҳои оянда татбиқи амалии худро ёфтанд.
Устод Д. Карамшоев солҳои аввали ба майдони ин соҳаи илм қадам гузоштани худро чунин ёдоварӣ мекунад: «Солҳои 1956-57 директори он вақтаи Иниститути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ АФ ҶШС Тоҷикистон Муллоҷон Фозилов масъалаи тайёр кардани мутахассисони маҳаллиро оид ба забонҳои помирӣ ба миён гузошт, чанде баъд ин кор дар давраи сарвари
иниститут будани Носирҷон Маъсумӣ ва Абдуқодир Маниёзов пешбурд дошт.
М. Фозилов чун хатмкунандаи Донишгоҳи давлатии Ленинград бо эроншиносон ва помиршиносони ин шаҳр И.И. Зарубин, В.С. Соколова, В. А. Лившиц, И.М. Оранский шиносоӣ ва муносибати нек дошт, тавассути мукотибот ва баъзан сафари эҷодии бархе аз онҳо ба Тоҷикистон наздашон масъалаи омода намудани мутахассисони ҷавонро аз ҳисоби худи намояндагони соҳибмаълумоти Бадахшон пешниҳод дошт ва пас аз гирифтани ризоияти шифоҳиашон пайи хатмкунандагони шуъбаҳои филология Донишгоҳҳои давлатии Душанбе, хоса Институти омӯзгорӣ ба номи Т.Г. Шевченко (ҳоло ба номи С. Айнӣ) шуд, ашхоси ҷудогонаро ё назди хеш мехонд, ё онҳоро ба донишмандони помиршиноси Русия шинос мекард.
Солҳои 1952-56 В.А. Лившитс дар донишгоҳи номбурда аз таърихи забони тоҷикӣ дарс медод ва ба бандаро (Д. К.) ба ҷамъоварии мавод ва навиштани рисолаи курсӣ дар мавзӯи «Пешоянду пасояндҳо дар забони шуѓнонӣ» ҳидоят намуд, ки ин боиси шиносоии камина бо помиршинос ва эроншиноси Русия В.С. Соколова ва дертар И.И. Зарубин гардид. В.С. Соколова солҳои 1948-49 ба гирдоварии маводи забонҳои помирӣ дар Хоруѓ ва солҳои 1952-53 дар Сталинобод машѓул буданд ва ризоияти хешро дар
бобати тайёр намудани мутахасссисони помирзабон ба директории Иниститути ба номи Рӯдакӣ М. Фозилов иброз доштааст. Ҳамин буд, ки соли 1956 баъди хатми Донишгоҳи омӯзгорӣ таҳсили аспрантура назди кафедраи филологияи эрон Донишгоҳи Ленинград (1957-60) ва бо роҳбарии В.С. Соколова навиштани рисолаи номзадӣ дар мавзуи «Шеваи Баҷуви забони шуѓнӣ» ба расмият даромад. Чанде баъд Карамхудоев ва Р.Х. Додихудоев ба Ленингирад омада, яке бо сарварии В.С. Соколова ва дигаре таҳти роҳбарии мутахассиси таърихи забонҳои эронӣ Сергей Николаевич Соколов ба таълифи рисолаҳои номзадии хеш пардохтаанд».
Раванди таъсиси маркази илмии омӯзиши забонҳои помирӣ ба баъзе монеаҳои сунъӣ дучор гардида буд. Дар ин бора баъдтар устод Д. Карамшоев ёдоварӣ кардааст. «Бо ибтикори Н. Маъсумӣ директории он вақтаи Иниститути забон ва адабиёт ба номи Рӯдакӣ назди Садорати Академия масъалаи таъсиси расмии шуъбаи махсуси забонҳои помирӣ гузошта шуд, лекин тасдиқаш каму беш тӯл кашид, зеро он солҳои бештар дар хусуси тавҳаму иттиҳоди халқияту миллатҳо ва забонҳои онҳо сухан ронда, тадбирҳо меандешанд ва дар чунин вазъияти сиёсӣ таъсиси шуъбаи мустақили забонҳои помири ҳатто ба гӯши помириён ҳам ба қавле намедаромад. Вале аҳли илм хуб медонист, ки таъсиси чунин марказ таъриху тамаддуни халқу миллати тоҷикро беш аз пеш пойдору устувор менамояд, чунки дар ташаккули халқи тоҷик қабл аз ҳамаи қавмҳои ба номи шарқиэронӣ: суѓдиҳо, бохтариҳо, сакоиҳо ҳиссаи чашмгире гузоштаанд.
Бо чунин бурҳону далел президенти он вақтаи АИ Тоҷикистон устод Муҳаммад Осимӣ, тавре ки баъдтар иқрор шудаанд, назди котиби дуюми Кумитаи марказии Ҳизби комунистии Тоҷикистон, рафиқ Ковал рафта, ризоияти шифоҳиашро перомуни пойдор сохтани маркази илмии помиршиносӣ гирифта буд».
Моҳи декабри соли 1967 бо ибтикори Д. Карамшоев дар Институти забон ва адбиёти ба номи Рӯдакӣ сектори забонҳои помирӣ расман таъсис ёфт, ки сарварии онро эшон ба дӯш гирифт. Ҳамзамон дар шуъбаи фолклор дар радифи созмон додани бойгонии осори мардумӣ бо ташаббуси Н. Шакармамадов ва ширкати Р. Ширинова омӯзиши фолклори мардуми Бадахшон ва созмон додани фонди бахши Помир - Бадахшон сурат гирифт.
Соли 1974 сектори забонҳои помирӣ ба шуъбаи помиршиносӣ табдил ёфт, ки ба таҳқиқи забон, адабиёт фолклор, таърих, этнографияи мардуми Бадахшон такони тоза бахшид ва натиҷаҳои назаррас ба бор овард. Баъд аз таъсиси сектори забонҳои помирӣ ва шуъбаи помиршиносӣ осори зиёди илмӣ дар Тоҷикистон ба дасти нашр супорида шуд ва марҳилаи наве дар омӯзиши фарҳанги маънавии мардуми Помир оѓоз ёфт. Дар баробари ин барои тарбияи мутахассисони маҳалии забоншинос шароити мусоиде фароҳам оварда шуд.
Бори нахуст дар шаҳри Душанбе китоби бузургҳаҷми Д. Карамшоев таҳти унвони «Шеваи Баҷуви забони шуѓнонӣ», зери таҳрири А.К. Писарчик аз чоп баромад. Дар он сохтори садонокҳо ва ҳамсадоҳо бо корбурди асбобҳои овозсанҷи техникӣ ҳамаҷониба таҳқиқ шуда, сохти граматикии шеваи номбурда дар қиёси забони шуѓнонӣ таҳлил ёфтааст. Аз ин рӯ, пажӯҳишгарони забонҳои гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ қолаби онро дар таҳлили маводи забону лаҳҷаҳои гурӯҳи номбурда татбиқ намуда, дар муддати нисбатан кӯтоҳ, омӯзиши моногафиии забонҳо ва лаҳҷаҳои ба ҳам наздики гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ анҷом пазируфт.
Инчунин рисолаҳои Раҳим Халилович Додихудоев «Фонетикаи таърихии забони шуѓнонӣ», Д. Карамшоев «Категорияи ҷинсият дар забонҳои помирӣ», М. Файзов «Забони рӯшониёни Помири Шӯравӣ», Н. Карамхудоев «Забони бартангӣ» ба табъ расидаанд. Солҳои 70-ум асарҳои илмии Х. Қурбонов, Т. Бахтибеков оид ба забону гӯишҳои рошорвӣ ва шуѓнонӣ аз чоп баромаданд. Пажӯҳишгарон З. Мирзабдинова, Л.Р. Додихудоева, А. Каримова, С. Хушенова, З. Миршакар, Ш. Юсуфбеков, М. Аламшоев, Ш. Мирзоев, М. Бироимшоева, Ш. Некушоева, М. Давлатмирова, П. Абдулҳамидова, М. Мамадасламов, Ш. Зоолишоева, С. Саркоров, У. Булбулшоев, С. Алихонова оид ба масоили гуногуни гӯишҳои Шуѓнону Рӯшон рисолаҳо номзадӣ таълиф намуданд, ки қисмашон ба сурати рисолаҳои алоҳида аз чоп баромаданд.
Ба омӯзишу таҳқиқи забони язгуломӣ доктори илмҳои филология профессор И. Раҳимов ва номзади илмҳои филология А. Алиев машѓуланд, ки солҳои охир оид ба лексика ва фразиология забони мазкур рисолаҳо, луѓатномаҳо, дастурҳои таълимӣ ба табъ расондаанд. Аз байни помиршиносони рус дар омӯзиш, таҳқиқ ва муаррифи забони язгуломӣ Д. Эделман хизмати бузург кардаанд. Асарҳои ӯ «Язгулямский язык», «Язгулямского-русский словарь» маъхази бебаҳоянд дар омӯзиши ин забон.
Дар таҳқиқи забону гӯишҳои ишкошимӣ низ солҳои охир комёбиҳои зиёде ба даст омадаанд. Рисолаҳои илмии соҳибони ин забон З.О. Назарова (Системаи феъли забони ишкошимӣ) ва Н.О. Назаров (Ибораҳои рехтаи
соматикӣ дар забони ишкошимӣ) дастраси аҳли илм гардидаанд. Имрӯзҳо ин олимон ба омӯзиши масъалаҳои гуногуни забони ишкошимӣ, аз ҷумла лексика ва фразеологияи он машѓул буда, корҳои назаррасеро ба сомон расонидаанд.
Гӯиши наздик ба ишкошимӣ, ки дар водии Санглечи Бадахшони Афѓонистон густариш ёфтааст, то солҳои охир дар эроншиносӣ дастнохӯрда буд. Ба шароити душвори кишвари ҳамсоя нигоҳ накарда, пажӯҳишгари ҷавон Ш. Юсуфбеков солҳои 90-уми асри гузашта ба минтиқаи Санглеч сафар карда, ин гӯишро мукамммал омӯхта маводи зиёдеро ҷамоварӣ намуд ва чандин рисолаву мақолаҳоро оид ба забони сангличӣ ба табъ расонд.
Таҳқиқи забони вахонӣ ҳанӯз аз охири асри XIX таваҷҷуҳи забоншиносонро ба тарафи худ ҷалб намуд. Бо таъсиси шуъбаи помиршиносӣ ва ривоҷ ёфтани омӯзиши забонҳои помирӣ чанде аз зодагони Вахони Тоҷикистон таҳти сарварии помиршиносони рус ба пажӯҳиши савтиёту вижагиҳои дастурӣ, таърихи феъл, хусусиятҳои луѓавӣ пардохтанд.
Дар ин самт метавон А. Сайидмамадов (Хусусиятҳои наҳви ҷумлаи содаи забони вахонӣ), Б. Лашкарбеков (Таърихи феъли забони вахонӣ), А. Мирбобоев (Лексикаи чорводорӣ), С. Матробов (Лексикаи бозиҳо) - ро номбар кард, ки асару мақолаҳо ба табъ расонда, рисолаҳои илмӣ ҳимоя кардаанд.
Ҳамзамон бо идомаи пажӯҳишҳо оид ба забонҳои помирӣ фолклори ба ин забонҳо офаридашуда низ мавриди тадқиқи амиқ қарор гирифт. Дар ин самт пажӯҳишгароне чун доктори илмҳои филология, профессор, устоди зиндаёд Н. Шакармамадов, корманди илмӣ Н. Саркоров, Р. Ширинова, Х. Қадамшоева, В. Охонниёзов, Г. Ризвоншоева, Л. Давлатбеков, Н. Қурбонхонова асару мақолаҳои илмӣ таълиф намудаанд. Н. Шакармамадов мактаби фолкршиносии Бадахшонро ба вуҷуд оварда, шогирдони зиёдеро ба воя расонидааст. Эшон беш аз 20 китобу рисола, садҳо мақола ва гузоришҳои илмиро оид ба масоили гуногуни фолклори Кӯҳистони Бадахшон ба таъ расонидааст. Бо ташаббус ва ширкати ӯ чандин китобҳо ва мақолаҳои пурарзиш рӯйи чоп диданд, ки фолклоршиносии Бадахшонро поядору устувор сохтанд. Асарҳои Н. Шакармамадов китобҳояш: «Назми халқии Бадахшон», «Рубоиёт ва сурудҳои мардуми Бадахшон», «Даргилик-жанри махсуси фолклор», «Фолклори мардуми Помир», «Зарбулмасал ва мақолаҳои сокинони Шуѓнон ва Рӯшон», «Остонҳо» ва амсоли ин ба табъ расидаанд, ки ҳар кадомашон арзиши баланди илмию маърифатӣ доранд.
Маҳз дар заминаи маҳсули фарохпаҳлӯи хеш Н. Шакармамадов соли 1997 бо таълифу чопи маърӯзаи илмӣ дар намуди автореферат ба дарёфти дараҷаи баланди доктори илми филология сазовор гардид, ки онро метавон ифтихори помиршиносон арзёбӣ намуд. Шогирдону пайравонаш В. Охонниёзов, Л. Давлатбеков, Ҳ. Тавакалов, Г. Ризвоншоева, Н. Қурбонхонова оид ба адабиёти хаттӣ ва лафзии ин минтақа тадқиқотҳо анҷом дода, рисолаҳои номзадию докторӣ ҳимоя карданд ва натиҷаҳои пажӯҳишҳои илмиашонро ба сурати рисолаҳои илмӣ ба нашр расондаанд.
Таъсиси чунин як маркази азими илмӣ мавқеи помиршиносӣ ва помиршиносони тоҷикро то ҳадде дар арсаи байналмилалӣ густариш дода, барои омӯзиши таҷрибаи онҳо донишмандони мамолики хориҷӣ паси ҳам омадурафт доштанд. Чунончи, Нестор Свейн аз Норвегия, Ҷон Пейн аз Манчестери Биртания, Гаор Чан аз Чин, Домник Инчучан аз Фаронса, Беате Ренҳолд ва Роналд Еммерик аз Олмон, Габриелла Ванден Берг аз Ҳолланд- Нидерландия ба Тоҷикистон ташриф оварда, ба кору бори ҳар кадоме аз пажӯҳишгарони маҳаллӣ аз наздик шинос гардиданд. Бархе аз чунин меҳмонон мавзӯи тадқиқоти хешро ба помиршиносӣ алоқаманд намуда, фаъолияташоро дар ин ришта то кунун идома медиҳанд. Равобити илмию шахсии бархе аз номбурдагон ҳоло ҳам канда нашудааст. Чунончӣ, хонум Габриелла мадҳиясароию марсияхонии тоҷикии ҳофизони Бадахшони Тоҷикистонро мавзуи пажӯҳиши хеш қарор дода, дар ин ҷанбаи маънавиёти мардумӣ рисолаи докториро дифоъ намуд ва ҳам мақолоту китоби пурарзишро бо шарҳу тавзеҳи англисӣ чоп кунонд. Дилбохтагии донишмандро нисбат ба сарзамини Помир аз он ҳам метавон ёдрас намуд, ки ӯ забони шуѓнониро ба таври худомӯзӣ ба андозае аз худ кардааст, ки бо намояндагони он ба таври шифоҳӣ ва хаттӣ мубодилаи афкор намояд.
Соли 2010 дар шаҳри Хоруѓ конфренсияи байналлмилалӣ ба ибтикорӣ «Бунёди забонҳои таҳти таҳдиди хатари аз байнравӣ қарор дошта» баргузор гардид, ки эътибори баланди помиршиносии тоҷик гувоҳӣ медиҳад.
Дар конференсия намояндагони беш аз 10 кишвари дунё ширкат варзида, оид ба масоили матраҳшуда фикру мулоҳизаҳои судманд баён намуданд. Дар радифи пажӯҳишгарону коршиносони хориҷӣ помиршиносони тоҷик низ ба маърӯзаҳо гузоришҳои илмӣ баромад карданд.
Ба туфайли соҳибистиқлол шудани Тоҷикистон омӯзиш таҳқиқ ва ҳифзи забонҳои помирӣ чун мероси фарҳангии тоҷикон дар чандин суханрониҳои Сарвари давлат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда, дар сатҳи давлатӣ ба ҳифзу корбурди забонҳои Бадахшон моддаи ҷудогонаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ихтисос дода шудааст, ки ин ба зуҳури ҳодисаи нави фарҳангӣ мусоидат намуд. Дар радифи адабиёти бадеии тоҷикзабон адабиёти помирзабони муаллифӣ рӯ ба пойдорию устуворӣ ниҳод, ки аҳамияташ барои таърихи тамаддуни халқи тоҷик ва худшиносии он хеле муҳим мебошад, чаро ки ин падидаи фарҳангӣ иқдомгузории қавмҳои ориёии шарқӣ суѓдиён, бохтариён ва сакоиёнро дар ташаккули халқу миллати тоҷик бори дигар бо арзишҳои навини фарҳангӣ зинда кард.
Н. Офаридаев –сарходими шуъбаи забонҳои помирии ИИГ АМИТ, доктори илмҳои филологӣ, профессор
ДОДХУДО КАРАМШОЕВ-АСОСГУЗОРИ МАРКАЗИ ИЛМИИ
ТАҲҚИҚИ ЗАБОНҲОИ ПОМИРӢ ДАР ТОҶИКИСТОН
Басо рамзист ва боиси ифтихору сарфарозист, ки имсол 90-солагии бузургдошти доктори илмҳои филология, профессор, Арбоби шоистаи илм ва техникаи Тоҷикистон, устоди зиндаёд Д. Карамшоевро гиромӣ медорем. Таъсиси ИИГ марҳилаи наве дар инкишофи омӯзиши илмии забонҳои помирӣ, фолклору адабиёт, таъриху фалсафа ва масоили иҷтимоию иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Аз сӯи дигар таъсиси инсититути номбурда дар маркази вилоят аз рушду нумӯи неруҳои илмии соҳаи помиршиносӣ гувоҳӣ медиҳад, ки дар бунёди ин маркази илмии помиршиносӣ хидмати профессор Д. Карамшоев хеле бузург буд.
Пажӯҳиш ва омӯзиши забонҳои помирии Бадахшон таърихи беш аз як қарнро дар бар мегирад. То солҳои шастуми садаи XX омӯзиши забонҳо ва гӯишҳои қадимбунёди гурӯҳи помирии Бадахшон дар хориҷи кишвар бо кӯшишу ташаббуси ховаршиносони Русия ва мамолики гуногуни Аврупо Г. Залеман, И.И. Зарубин, В.С. Соколова, М.Н. Боголюбов, Н.А. Болдирев, Л.А.Лившиц, А.Л. Грюнберг, И.М. Стелбин-Каменский (Санкт-Петербург), В.С. Расторгуева, Т.Н. Пахалина, Д.И. Эделман (Маскав), Г. Моргенстерне (Норвегия), В. Гейгер, В. Ленс, Х. Шелд (Олмон), Р. Готиё (Фронса) ва дигарон ба роҳ монда шуда буд.
Ба арсаи илм омадани Додхудо Карамшоев дар самти омӯзиши забону фарҳанги кӯҳистони Помир паёмадҳои назаррасро ба бор овард. То солҳои шастуми қарни гузашта омӯзиши илмии забонҳои помирӣ маркази расмии худро надошт. Забонҳои помирӣ дар доираи омӯзиши забонҳои гурӯҳи эронӣ таҳқиқ мешуданд. Адами мавҷудияти маркази алоҳидаи илмӣ ба таҳқиқу баррасии мукаммал ва тибқи нақша сурат гирифтаро таъмин намекард.
Таъсиси маркази илмиии омӯзиши забонҳо ва фолклори Бадахшон – имкони онро муяссар сохт, ки аз ҳисоби филологҳои маҳаллӣ, ки ин забонҳо – забонҳои модарии онҳо мебошанд, мутахассисони илмӣ тарбия ёбанд. Яке аз шарқшиносони маъруф – муҳаққиқи таърихи забонҳои эронӣ М.И. Оранский навишта буд: «Ба арсаи илм ворид гардидани гурӯҳи мутахассисоне, ки барояшон ин забонҳо- забони модариашон мебошад, дар инкишофи ин соҳаи эроншиносӣ марҳилаи нави ояндадор маҳсуб меёбад». Суханони эроншиноси маъруф дар солҳои оянда татбиқи амалии худро ёфтанд.
Устод Д. Карамшоев солҳои аввали ба майдони ин соҳаи илм қадам гузоштани худро чунин ёдоварӣ мекунад: «Солҳои 1956-57 директори он вақтаи Иниститути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ АФ ҶШС Тоҷикистон Муллоҷон Фозилов масъалаи тайёр кардани мутахассисони маҳаллиро оид ба забонҳои помирӣ ба миён гузошт, чанде баъд ин кор дар давраи сарвари
иниститут будани Носирҷон Маъсумӣ ва Абдуқодир Маниёзов пешбурд дошт.
М. Фозилов чун хатмкунандаи Донишгоҳи давлатии Ленинград бо эроншиносон ва помиршиносони ин шаҳр И.И. Зарубин, В.С. Соколова, В. А. Лившиц, И.М. Оранский шиносоӣ ва муносибати нек дошт, тавассути мукотибот ва баъзан сафари эҷодии бархе аз онҳо ба Тоҷикистон наздашон масъалаи омода намудани мутахассисони ҷавонро аз ҳисоби худи намояндагони соҳибмаълумоти Бадахшон пешниҳод дошт ва пас аз гирифтани ризоияти шифоҳиашон пайи хатмкунандагони шуъбаҳои филология Донишгоҳҳои давлатии Душанбе, хоса Институти омӯзгорӣ ба номи Т.Г. Шевченко (ҳоло ба номи С. Айнӣ) шуд, ашхоси ҷудогонаро ё назди хеш мехонд, ё онҳоро ба донишмандони помиршиноси Русия шинос мекард.
Солҳои 1952-56 В.А. Лившитс дар донишгоҳи номбурда аз таърихи забони тоҷикӣ дарс медод ва ба бандаро (Д. К.) ба ҷамъоварии мавод ва навиштани рисолаи курсӣ дар мавзӯи «Пешоянду пасояндҳо дар забони шуѓнонӣ» ҳидоят намуд, ки ин боиси шиносоии камина бо помиршинос ва эроншиноси Русия В.С. Соколова ва дертар И.И. Зарубин гардид. В.С. Соколова солҳои 1948-49 ба гирдоварии маводи забонҳои помирӣ дар Хоруѓ ва солҳои 1952-53 дар Сталинобод машѓул буданд ва ризоияти хешро дар
бобати тайёр намудани мутахасссисони помирзабон ба директории Иниститути ба номи Рӯдакӣ М. Фозилов иброз доштааст. Ҳамин буд, ки соли 1956 баъди хатми Донишгоҳи омӯзгорӣ таҳсили аспрантура назди кафедраи филологияи эрон Донишгоҳи Ленинград (1957-60) ва бо роҳбарии В.С. Соколова навиштани рисолаи номзадӣ дар мавзуи «Шеваи Баҷуви забони шуѓнӣ» ба расмият даромад. Чанде баъд Карамхудоев ва Р.Х. Додихудоев ба Ленингирад омада, яке бо сарварии В.С. Соколова ва дигаре таҳти роҳбарии мутахассиси таърихи забонҳои эронӣ Сергей Николаевич Соколов ба таълифи рисолаҳои номзадии хеш пардохтаанд».
Раванди таъсиси маркази илмии омӯзиши забонҳои помирӣ ба баъзе монеаҳои сунъӣ дучор гардида буд. Дар ин бора баъдтар устод Д. Карамшоев ёдоварӣ кардааст. «Бо ибтикори Н. Маъсумӣ директории он вақтаи Иниститути забон ва адабиёт ба номи Рӯдакӣ назди Садорати Академия масъалаи таъсиси расмии шуъбаи махсуси забонҳои помирӣ гузошта шуд, лекин тасдиқаш каму беш тӯл кашид, зеро он солҳои бештар дар хусуси тавҳаму иттиҳоди халқияту миллатҳо ва забонҳои онҳо сухан ронда, тадбирҳо меандешанд ва дар чунин вазъияти сиёсӣ таъсиси шуъбаи мустақили забонҳои помири ҳатто ба гӯши помириён ҳам ба қавле намедаромад. Вале аҳли илм хуб медонист, ки таъсиси чунин марказ таъриху тамаддуни халқу миллати тоҷикро беш аз пеш пойдору устувор менамояд, чунки дар ташаккули халқи тоҷик қабл аз ҳамаи қавмҳои ба номи шарқиэронӣ: суѓдиҳо, бохтариҳо, сакоиҳо ҳиссаи чашмгире гузоштаанд.
Бо чунин бурҳону далел президенти он вақтаи АИ Тоҷикистон устод Муҳаммад Осимӣ, тавре ки баъдтар иқрор шудаанд, назди котиби дуюми Кумитаи марказии Ҳизби комунистии Тоҷикистон, рафиқ Ковал рафта, ризоияти шифоҳиашро перомуни пойдор сохтани маркази илмии помиршиносӣ гирифта буд».
Моҳи декабри соли 1967 бо ибтикори Д. Карамшоев дар Институти забон ва адбиёти ба номи Рӯдакӣ сектори забонҳои помирӣ расман таъсис ёфт, ки сарварии онро эшон ба дӯш гирифт. Ҳамзамон дар шуъбаи фолклор дар радифи созмон додани бойгонии осори мардумӣ бо ташаббуси Н. Шакармамадов ва ширкати Р. Ширинова омӯзиши фолклори мардуми Бадахшон ва созмон додани фонди бахши Помир - Бадахшон сурат гирифт.
Соли 1974 сектори забонҳои помирӣ ба шуъбаи помиршиносӣ табдил ёфт, ки ба таҳқиқи забон, адабиёт фолклор, таърих, этнографияи мардуми Бадахшон такони тоза бахшид ва натиҷаҳои назаррас ба бор овард. Баъд аз таъсиси сектори забонҳои помирӣ ва шуъбаи помиршиносӣ осори зиёди илмӣ дар Тоҷикистон ба дасти нашр супорида шуд ва марҳилаи наве дар омӯзиши фарҳанги маънавии мардуми Помир оѓоз ёфт. Дар баробари ин барои тарбияи мутахассисони маҳалии забоншинос шароити мусоиде фароҳам оварда шуд.
Бори нахуст дар шаҳри Душанбе китоби бузургҳаҷми Д. Карамшоев таҳти унвони «Шеваи Баҷуви забони шуѓнонӣ», зери таҳрири А.К. Писарчик аз чоп баромад. Дар он сохтори садонокҳо ва ҳамсадоҳо бо корбурди асбобҳои овозсанҷи техникӣ ҳамаҷониба таҳқиқ шуда, сохти граматикии шеваи номбурда дар қиёси забони шуѓнонӣ таҳлил ёфтааст. Аз ин рӯ, пажӯҳишгарони забонҳои гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ қолаби онро дар таҳлили маводи забону лаҳҷаҳои гурӯҳи номбурда татбиқ намуда, дар муддати нисбатан кӯтоҳ, омӯзиши моногафиии забонҳо ва лаҳҷаҳои ба ҳам наздики гурӯҳи шуѓнонию рӯшонӣ анҷом пазируфт.
Инчунин рисолаҳои Раҳим Халилович Додихудоев «Фонетикаи таърихии забони шуѓнонӣ», Д. Карамшоев «Категорияи ҷинсият дар забонҳои помирӣ», М. Файзов «Забони рӯшониёни Помири Шӯравӣ», Н. Карамхудоев «Забони бартангӣ» ба табъ расидаанд. Солҳои 70-ум асарҳои илмии Х. Қурбонов, Т. Бахтибеков оид ба забону гӯишҳои рошорвӣ ва шуѓнонӣ аз чоп баромаданд. Пажӯҳишгарон З. Мирзабдинова, Л.Р. Додихудоева, А. Каримова, С. Хушенова, З. Миршакар, Ш. Юсуфбеков, М. Аламшоев, Ш. Мирзоев, М. Бироимшоева, Ш. Некушоева, М. Давлатмирова, П. Абдулҳамидова, М. Мамадасламов, Ш. Зоолишоева, С. Саркоров, У. Булбулшоев, С. Алихонова оид ба масоили гуногуни гӯишҳои Шуѓнону Рӯшон рисолаҳо номзадӣ таълиф намуданд, ки қисмашон ба сурати рисолаҳои алоҳида аз чоп баромаданд.
Ба омӯзишу таҳқиқи забони язгуломӣ доктори илмҳои филология профессор И. Раҳимов ва номзади илмҳои филология А. Алиев машѓуланд, ки солҳои охир оид ба лексика ва фразиология забони мазкур рисолаҳо, луѓатномаҳо, дастурҳои таълимӣ ба табъ расондаанд. Аз байни помиршиносони рус дар омӯзиш, таҳқиқ ва муаррифи забони язгуломӣ Д. Эделман хизмати бузург кардаанд. Асарҳои ӯ «Язгулямский язык», «Язгулямского-русский словарь» маъхази бебаҳоянд дар омӯзиши ин забон.
Дар таҳқиқи забону гӯишҳои ишкошимӣ низ солҳои охир комёбиҳои зиёде ба даст омадаанд. Рисолаҳои илмии соҳибони ин забон З.О. Назарова (Системаи феъли забони ишкошимӣ) ва Н.О. Назаров (Ибораҳои рехтаи
соматикӣ дар забони ишкошимӣ) дастраси аҳли илм гардидаанд. Имрӯзҳо ин олимон ба омӯзиши масъалаҳои гуногуни забони ишкошимӣ, аз ҷумла лексика ва фразеологияи он машѓул буда, корҳои назаррасеро ба сомон расонидаанд.
Гӯиши наздик ба ишкошимӣ, ки дар водии Санглечи Бадахшони Афѓонистон густариш ёфтааст, то солҳои охир дар эроншиносӣ дастнохӯрда буд. Ба шароити душвори кишвари ҳамсоя нигоҳ накарда, пажӯҳишгари ҷавон Ш. Юсуфбеков солҳои 90-уми асри гузашта ба минтиқаи Санглеч сафар карда, ин гӯишро мукамммал омӯхта маводи зиёдеро ҷамоварӣ намуд ва чандин рисолаву мақолаҳоро оид ба забони сангличӣ ба табъ расонд.
Таҳқиқи забони вахонӣ ҳанӯз аз охири асри XIX таваҷҷуҳи забоншиносонро ба тарафи худ ҷалб намуд. Бо таъсиси шуъбаи помиршиносӣ ва ривоҷ ёфтани омӯзиши забонҳои помирӣ чанде аз зодагони Вахони Тоҷикистон таҳти сарварии помиршиносони рус ба пажӯҳиши савтиёту вижагиҳои дастурӣ, таърихи феъл, хусусиятҳои луѓавӣ пардохтанд.
Дар ин самт метавон А. Сайидмамадов (Хусусиятҳои наҳви ҷумлаи содаи забони вахонӣ), Б. Лашкарбеков (Таърихи феъли забони вахонӣ), А. Мирбобоев (Лексикаи чорводорӣ), С. Матробов (Лексикаи бозиҳо) - ро номбар кард, ки асару мақолаҳо ба табъ расонда, рисолаҳои илмӣ ҳимоя кардаанд.
Ҳамзамон бо идомаи пажӯҳишҳо оид ба забонҳои помирӣ фолклори ба ин забонҳо офаридашуда низ мавриди тадқиқи амиқ қарор гирифт. Дар ин самт пажӯҳишгароне чун доктори илмҳои филология, профессор, устоди зиндаёд Н. Шакармамадов, корманди илмӣ Н. Саркоров, Р. Ширинова, Х. Қадамшоева, В. Охонниёзов, Г. Ризвоншоева, Л. Давлатбеков, Н. Қурбонхонова асару мақолаҳои илмӣ таълиф намудаанд. Н. Шакармамадов мактаби фолкршиносии Бадахшонро ба вуҷуд оварда, шогирдони зиёдеро ба воя расонидааст. Эшон беш аз 20 китобу рисола, садҳо мақола ва гузоришҳои илмиро оид ба масоили гуногуни фолклори Кӯҳистони Бадахшон ба таъ расонидааст. Бо ташаббус ва ширкати ӯ чандин китобҳо ва мақолаҳои пурарзиш рӯйи чоп диданд, ки фолклоршиносии Бадахшонро поядору устувор сохтанд. Асарҳои Н. Шакармамадов китобҳояш: «Назми халқии Бадахшон», «Рубоиёт ва сурудҳои мардуми Бадахшон», «Даргилик-жанри махсуси фолклор», «Фолклори мардуми Помир», «Зарбулмасал ва мақолаҳои сокинони Шуѓнон ва Рӯшон», «Остонҳо» ва амсоли ин ба табъ расидаанд, ки ҳар кадомашон арзиши баланди илмию маърифатӣ доранд.
Маҳз дар заминаи маҳсули фарохпаҳлӯи хеш Н. Шакармамадов соли 1997 бо таълифу чопи маърӯзаи илмӣ дар намуди автореферат ба дарёфти дараҷаи баланди доктори илми филология сазовор гардид, ки онро метавон ифтихори помиршиносон арзёбӣ намуд. Шогирдону пайравонаш В. Охонниёзов, Л. Давлатбеков, Ҳ. Тавакалов, Г. Ризвоншоева, Н. Қурбонхонова оид ба адабиёти хаттӣ ва лафзии ин минтақа тадқиқотҳо анҷом дода, рисолаҳои номзадию докторӣ ҳимоя карданд ва натиҷаҳои пажӯҳишҳои илмиашонро ба сурати рисолаҳои илмӣ ба нашр расондаанд.
Таъсиси чунин як маркази азими илмӣ мавқеи помиршиносӣ ва помиршиносони тоҷикро то ҳадде дар арсаи байналмилалӣ густариш дода, барои омӯзиши таҷрибаи онҳо донишмандони мамолики хориҷӣ паси ҳам омадурафт доштанд. Чунончи, Нестор Свейн аз Норвегия, Ҷон Пейн аз Манчестери Биртания, Гаор Чан аз Чин, Домник Инчучан аз Фаронса, Беате Ренҳолд ва Роналд Еммерик аз Олмон, Габриелла Ванден Берг аз Ҳолланд- Нидерландия ба Тоҷикистон ташриф оварда, ба кору бори ҳар кадоме аз пажӯҳишгарони маҳаллӣ аз наздик шинос гардиданд. Бархе аз чунин меҳмонон мавзӯи тадқиқоти хешро ба помиршиносӣ алоқаманд намуда, фаъолияташоро дар ин ришта то кунун идома медиҳанд. Равобити илмию шахсии бархе аз номбурдагон ҳоло ҳам канда нашудааст. Чунончӣ, хонум Габриелла мадҳиясароию марсияхонии тоҷикии ҳофизони Бадахшони Тоҷикистонро мавзуи пажӯҳиши хеш қарор дода, дар ин ҷанбаи маънавиёти мардумӣ рисолаи докториро дифоъ намуд ва ҳам мақолоту китоби пурарзишро бо шарҳу тавзеҳи англисӣ чоп кунонд. Дилбохтагии донишмандро нисбат ба сарзамини Помир аз он ҳам метавон ёдрас намуд, ки ӯ забони шуѓнониро ба таври худомӯзӣ ба андозае аз худ кардааст, ки бо намояндагони он ба таври шифоҳӣ ва хаттӣ мубодилаи афкор намояд.
Соли 2010 дар шаҳри Хоруѓ конфренсияи байналлмилалӣ ба ибтикорӣ «Бунёди забонҳои таҳти таҳдиди хатари аз байнравӣ қарор дошта» баргузор гардид, ки эътибори баланди помиршиносии тоҷик гувоҳӣ медиҳад.
Дар конференсия намояндагони беш аз 10 кишвари дунё ширкат варзида, оид ба масоили матраҳшуда фикру мулоҳизаҳои судманд баён намуданд. Дар радифи пажӯҳишгарону коршиносони хориҷӣ помиршиносони тоҷик низ ба маърӯзаҳо гузоришҳои илмӣ баромад карданд.
Ба туфайли соҳибистиқлол шудани Тоҷикистон омӯзиш таҳқиқ ва ҳифзи забонҳои помирӣ чун мероси фарҳангии тоҷикон дар чандин суханрониҳои Сарвари давлат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид шуда, дар сатҳи давлатӣ ба ҳифзу корбурди забонҳои Бадахшон моддаи ҷудогонаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ихтисос дода шудааст, ки ин ба зуҳури ҳодисаи нави фарҳангӣ мусоидат намуд. Дар радифи адабиёти бадеии тоҷикзабон адабиёти помирзабони муаллифӣ рӯ ба пойдорию устуворӣ ниҳод, ки аҳамияташ барои таърихи тамаддуни халқи тоҷик ва худшиносии он хеле муҳим мебошад, чаро ки ин падидаи фарҳангӣ иқдомгузории қавмҳои ориёии шарқӣ суѓдиён, бохтариён ва сакоиёнро дар ташаккули халқу миллати тоҷик бори дигар бо арзишҳои навини фарҳангӣ зинда кард.
Н. Офаридаев –сарходими шуъбаи забонҳои помирии ИИГ АМИТ, доктори илмҳои филологӣ, профессор
Муфассал ...